„Kazania świętokrzyskie” - opracowanie i historia

„Kazania świętokrzyskie” uznawane są za najdawniejszy zabytek polskiej prozy religijnej. Spisano je najprawdopodobniej w drugiej połowie XIV w. Historia tego zbioru średniowiecznych homilii jest bardzo ciekawa, z dzisiejszego punktu widzenia można uznać za cud, że zachowały się chociaż ich fragmenty.

Były to czasy, kiedy teksty zapisywano na pergaminie. Kiedy druk stał się popularny, a powszechną postacią dzieł literackich była książka, cielęca skóra zaczęła pełnić zupełnie inną funkcję. Z niepotrzebnych utworów i zapisków sporządzano okładki dla ważnych tomów, zarówno tych drukowanych, jak i spisywanych w klasztorach. Zapewne ktoś uznał kiedyś, że stare kazania są już zbędne i postanowił oprawić nimi kodeks zawierający łaciński tekst Dziejów Apostolskich oraz Apokalipsy św. Jana. W 1890 r. Aleksander Brückner przebywał w Petersburgu, gdzie odwiedził Cesarską Bibliotekę Publiczną. Tam przeglądał wspomniany kodeks i natrafił na pocięty na paski pergamin, którego użyto do oprawienia opasłego tomu. Okazało się, że księga była wcześniej własnością opactwa na Łysej Górze, stąd wzięła się nazwa.

Kiedy Brückner połączył odnalezione fragmenty, stwierdził, że zachowało się jedno kompletne kazanie (na dzień św. Katarzyny – 25 listopada) oraz urywki pięciu innych homilii (na dzień: św. Michała – 29 września, św. Mikołaja – 6 grudnia, Bożego Narodzenia – 24 grudnia, Trzech Króli – 6 stycznia oraz Oczyszczenia NMP – 2 lutego). Te cząstki stanowią materiał, na którym prowadzono liczne badania. Jednak nadal „Kazania świętokrzyskie” spowite są mgłą tajemnic.

Zajmijmy się teraz budową omawianych tekstów. Zadziwia ona artyzmem i sprawnością retorycznej konstrukcji. Wywód jest skomponowany w sposób logiczny – każde twierdzenie poparte jest dowodem, a ze wszystkiego wyciągane są należyte wnioski. W „Kazaniu na dzień św. Katarzyny” autor przechodzi od świętej dziewicy (którą Bóg zachęcał, by udała się do nieba) do typologii grzeszników. Wyróżnia ich cztery rodzaje: siedzący, leżący, śpiący i umarli. Każda postawa symbolizuje coraz większe oddalenie od Boga i coraz silniejsze tkwienie w grzechu. Nadmieńmy jeszcze, że proza kazań jest rytmiczna i pojawiają się w niej rymy. Przykładem może być fragment „Kazania na dzień św. Katarzyny”: „(...) siedzący są, jiż się k dobremu obleniają; leżący są, jiż się w<e z>łem kochają”. Taka konstrukcja oraz częste nawiązywanie do symboliki (wiele razy pojawia się cyfra 9, oznaczająca dziewięć anielskich chórów) wskazują na to, że kazania stworzone zostały dla ludzi wykształconych.

Poza wielką wartością literacką „Kazania świętokrzyskie” stanowią także wspaniały zabytek języka polskiego. Typ pisowni, która została użyta w tym dziele, określany jest mianem prostego. Cechuje go używanie jednego znaku do oznaczenia wielu głosek, brak stosowania dwuznaków oraz brak oznaczania miękkości spółgłosek. To jeden z najwcześniejszych tekstów prozatorskich w języku polskim, jaki jest nam znany.

„Kazania świętokrzyskie” są wspaniałym przykładem średniowiecznego „ars dictandi” oraz „ars praedicandi”, czyli sztuki dyktowania tekstów oraz logicznego i retorycznego układania kazań. Dzięki nim możemy poznać nie tylko prawa rządzące tworzeniem tekstów w średniowieczu i formę używanego wtedy języka, ale także przybliżają nam one obraz ówczesnej kultury i religii.