Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod” - opracowanie utworu

„Konrad Wallenrod” powstał w trakcie zesłania Adama Mickiewicza do Rosji w wyniku procesu, jaki władze carskie wytoczyły Towarzystwu Filomatów w 1823 roku. Dzieło zostało po raz pierwszy wydane w Petersburgu początkiem 1828 roku, stanowiąc w dorobku młodego wówczas twórcy drugą z kolei (po „Grażynie”) powieść poetycką zainspirowaną wydarzeniami historycznymi. Mickiewiczowi bardzo zależało na podkreśleniu owego historyzmu ze względu na obawy przed cenzurą, która musiała z pewnością dostrzegać bardzo wyraźne analogie pomiędzy podstępną walką Konrada z o wiele potężniejszym wrogiem a sytuacją samego poety-Polaka, wygnanego ze swojej ojczyzny i zdającego sobie sprawę, że otwartą walką jego naród nie będzie w stanie pokonać rosyjskiego imperium. Stąd też podtytuł dzieła – „Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich” – osadza akcję dramatu w średniowiecznej Litwie, pozornie z dala od rzeczywistości XIX-wiecznej niewoli Polaków i walki z carskim uciemiężeniem.

Dzieło zostało opatrzone mottem zaczerpniętym z „Księcia” Niccolo Macchiavellego, mówiącym o dwóch rodzajach walki: kiedy jest to możliwe trzeba walczyć jak lew – odważnie i otwarcie – lecz kiedy taka strategia nie ma szans na powodzenie, należy być jak lis – przebiegły i umiejący znaleźć alternatywne sposoby wyniszczania przeciwnika. Oba te sposoby staną się udziałem głównego bohatera powieści – Wallenroda, którego w otwarciu akcji właściwej Krzyżacy wybierają na swojego Wielkiego Mistrza w uznaniu zasług niezwykle dzielnego i sprawnego rycerza.

Po roku panowania Konrad odwleka planowane od dawna natarcie wojsk zakonnych na Litwę, zaś z jego rozmów z zamkniętą w wieży pustelnicą dowiadujemy się, że byli kiedyś kochankami, bohater poświęcił jednak młodzieńczą miłość, by móc zrealizować skomplikowany plan zemsty. Na zamek przybywa również litewski książę Witold z prośbą o wsparcie w planowanym zamachu na prawowitego króla swego kraju, a podczas uczty Halban – starzec towarzyszący nieustannie Wallenrodowi – wyśpiewuje pieśń o losach Waltera Alfa.

Pod płaszczem ludowej legendy opowiada o losach samego Konrada porwanego jako dziecko przez Krzyżaków i wychowywanego na dworze wielkiego mistrza Winrycha. Pamięć o litewskim pochodzeniu i miłość do prawdziwej ojczyzny podtrzymuje w chłopcu stary śpiewak, który podpowiada mu również plan przeniknięcia w szeregi wroga i zaatakowania go od wewnątrz, gdy jego czujność osłabnie. Po jednej z wypraw wojennych obaj dostają się jako jeńcy na dwór litewskiego księcia Kiejstuta, gdzie Wallenrod zakochuje się z wzajemnością w księżniczce Aldonie. To ona właśnie okaże się pustelnicą zamkniętą w wieży z własnego wyboru, dowiedziawszy się bowiem o szaleńczym planie ukochanego postanowiła mimo wszystko podążyć za nim i dzielić jego cierpienie. 

Okazją do zemsty stanie się wojna z Litwą, w której Wallenrod prowadzi zakon krzyżacki do klęski. Rycerze orientują się, że zostali zdradzeni, wydają więc wyrok śmierci na nieudolnego wodza. Konrad planuje już jednak ucieczkę do oswobodzonej ojczyzny, którą pokrzyżuje deklaracja Aldony, iż nie chce łamać danego ślubu i opuszczać swojej wieży. Bohater wypija wówczas truciznę, a jego ukochana umiera w chwilę po nim. Historię tragicznych kochanków i patriotyzmu większego niż miłość do kobiety i rodziny będzie przekazywał potomnym jej naoczny świadek i inspirator – Halban Wajdelota.

W dziejach Wallenroda nietrudno dopatrzyć się przesłania, jakie Mickiewicz kierował do współczesnych sobie Polaków ciemiężonych władzą zaborcy, którego swymi skromnymi siłami nie byli w stanie pokonać w otwartej walce. Ojczyzna rysuje się tutaj jako wartość najwyższa – ważniejsza od osobistego szczęścia, uczuć bliskich osób, a nawet honoru, i o nim powinno się bowiem zapominać, jeśli nadarza się jakakolwiek okazja do osłabienia wroga.

„Konrad Wallenrod” jest utworem niezwykle znaczącym nie tylko przez wzgląd na swój wymiar semantyczny i jego ogromne oddziaływanie na wyobraźnię XIX-wiecznych czytelników, ale również dzięki ciekawemu zróżnicowaniu formalnemu i wielkiemu kunsztowi poetyckiemu, który nadaje mu wartość ponadczasową. Partie narracyjne są przeplatane elementami lirycznymi, jak choćby w przypadku patriotycznej „Pieśni Wajdeloty”, która uzyskała status samodzielnego utworu poetyckiego, wzruszających pieśni pustelnicy, ballady „Alpuhara” czy hymnu, jaki Krzyżacy wyśpiewują przed wyborem nowego mistrza zakonu. Powieść zachwyca swym dramatyzmem i mistrzowskim operowaniem różnymi perspektywami czasowymi, których zastosowanie wprowadziło element suspensu i zaskoczenia, czyniąc „Konrada Wallenroda” pasjonującą lekturą nawet dla współczesnego czytelnika.