Czy „Pan Tadeusz” powinien pozostać w szkolnym kanonie lektur obowiązkowych? Rozprawka

Adam Mickiewicz rozpoczął pracę nad „Panem Tadeuszem” prawdopodobnie jeszcze w trakcie swojego pobytu w Wielkopolsce, dokąd uciekł przed zawieruchą powstania listopadowego. Wygnany niedługo potem ze swojej ojczyzny, dręczony wyrzutami sumienia z powodu uchylenia się od udziału w narodowowyzwoleńczym zrywie, pragnął dać współobywatelom utwór „ku pokrzepieniu serc” – przypominający o lepszych, sielankowych czasach. Narodził się w ten sposób poemat z nostalgią opisujący polską wieś – jej obyczaje, tradycje i swojski, rubaszny klimat, z jakim od zawsze kojarzono środowisko szlachty zagrodowej.

Dla współczesnej młodzieży „Pan Tadeusz” nie ma z pewnością tak istotnego wymiaru emocjonalnego, jak dla tęskniących za ojczyzną Polaków z trzeciego dziesięciolecia XIX wieku, ze względu na wierne odmalowanie ówczesnej rzeczywistości jest jednak nieocenioną skarbnicą wiedzy na temat życia naszych przodków. Z narodowego eposu dowiadujemy się o ich trybie życia, przesądach i wierzeniach, zwyczajach, sposobie myślenia i postrzegania rozmaitych zjawisk, ulubionych rozrywkach, a nawet popularnych wówczas potrawach i panującej modzie. Jest to lekcja historii, jakiej nie odnajdziemy w żadnym szkolnym podręczniku, te bowiem skupiają się jedynie na najważniejszych wydarzeniach, które decydowały o politycznych układach i kolejnych wojennych potyczkach; z taką historią większość z nas nie potrafi i nie chce się utożsamiać, „wykład” Mickiewicza pozwala zaś na wyobrażenie sobie egzystencji naszych rówieśników sprzed dwustu lat i uświadomienie, iż jesteśmy w gruncie rzeczy tacy sami, bo zostaliśmy wychowani w niezmiennych od pokoleń tradycjach i normach moralnych.

Ogromną wartością „Pana Tadeusza” jest również jego język, który przysłużył się do kodyfikacji polskiej składni, kładąc podwaliny pod sposób, w jaki porozumiewamy się do dziś. Jest on również swego rodzaju „tajnym kodem”, funkcjonując w naszej podświadomości w formie rozmaitych zwrotów i sformułowań, które dla każdego Polaka – nawet, jeśli nie jest szczególnie oczytany – są jasne, choć ich literalne znaczenie okazuje się częstokroć dla cudzoziemców niezrozumiałe. Nieobecność tego poematu w kanonie szkolnych lektur osłabiłaby moim zdaniem szczególną więź, na którą być może nie zwracamy uwagi, przebywając stale w swoim gronie, ale której brak odczuwamy wyraźnie, wyjeżdżając za granicę, przebywając wśród przedstawicieli innych narodowości.

Nie należy zapominać także o niezwykłym bogactwie gatunkowym „Pana Tadeusza”, które sprawia, iż poemat sam w sobie stanowi doskonały materiał do wykładu z teorii literatury. Z założenia samego Autora miał być poematem heroikomicznym z elementami satyry, potomni nadali mu zaś miano epopei wskazując na doniosły moment historyczny, w jakim rozgrywa się akcja. Niezwykle plastyczne opisy przyrody i wiejskiego trybu życia przypominają sielankę, a miłostki Tadeusza wprowadzają estetykę romansu o zabarwieniu komediowym. Poszczególne postaci (przede wszystkim Gerwazy) posługują się podaniem, baśnią i legendą, których estetyka ukształtowała także nieco bajkowy nastrój całego utworu. Nie brak tu również lirycznych wierszy miłosnych płynących z ust czy to Tadeusza, czy Hrabiego, jak i scen batalistycznych. Znana każdemu Polakowi „Inwokacja” jest natomiast jednym z najpiękniejszych hymnów naszej literatury, stąd też trudno jest wyobrazić sobie kanon szkolnych lektur, w którym mogłoby zabraknąć „Pana Tadeusza”.