Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki” - analiza wybranych fragmentów

„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska obfitują w różnego rodzaju przygody, o których z dumą opowiada narrator. Dotyczą one przede wszystkim zmagań wojennych, a także opisują spokojny tryb życia pamiętnikarza.

Nie we wszystkie przygody jest nam łatwo uwierzyć z tego względu, iż czasami są one mało prawdopodobne. Wiemy ponadto, iż osiemnastowieczne pamiętniki pisane były z myślą o  przyszłych pokoleniach. Miały motywować dzieci i wnuki do jak najlepszego postępowania. Z tego względu Pasek często posuwał się do idealizacji, kreśląc portret wzorcowego Polaka-Sarmaty.

Przykładem, w którym doskonale uwidacznia się moralizatorski charakter „Pamiętników” jest jedna z przygód opowiedziana przez Paska. Opowiada on o swoim wygranym pojedynku. Pisze: „Kto będzie sukcesorem tej książki mojej, przestrzegam i napominam, żeby się tym moim i wielu inszych temu podobnych przykładów budował, żeby (…) – choćby był mężem najdoświadczońszym – ufając siłom i męstwu swemu, nigdy okazyjej nie dawał i z pysznym sercem nie chodził na pojedynek.”

Pasek zaproszony został na ucztę przez Jasińskiego. Tam został wyzwany przez panów Nuczyńskich na pojedynek. Narrator nie dostrzegając swojej winy i nie wiedząc, z jakiego powodu bracia chcą się z nim bić, chciał polubownie zakończyć sprawę i odejść. Jednak mimo jego starań, mężczyźni nie chcieli słuchać argumentów. Pasek bez większego trudu pokonał przeciwników. Jednak Jasiński, krewny zwyciężonych braci, chciał ich pomścić. Także i w tym przypadku Pasek pragnął zakończyć sprawę polubownie. Widząc jednak opór Jasińskiego, musiał zgodzić się na walkę. Tyle tylko, iż przeciwnik zaatakował Paska niespodziewanie z tyłu, co było czynem hańbiącym i niezgodnym z obowiązującymi regułami. Po zaciętej bitwie Pasek odniósł zwycięstwo.

Przygoda ta posłużyła narratorowi do przedstawienia pewnej zasady, zgodnejz jego światopoglądem. Otóż Bóg pomaga tym, którzy są niewinni. Mimo iż przeciwników było trzech i górowali oni siłą, Pasek okazał się zwycięzcą. Bóg wspomaga tych, którzy zmuszeni są walczyć, wbrew swojej woli. Sam narrator mówi: „Ile razy dałem okazyją, zawsze mię wybito; ile razy mnie kto, zawsze zwyciężałem”.

Opowieści narratora pełne są humoru, widoczny on jest nawet w tych podejmujących tematykę wojenna. W 1658 r. Pasek w Danii walczył ze Szwedami. W tej historii uwidacznia się głęboka wiara Sarmaty w boską protekcję. Opisuje on, jak to ci, którzy śpiewali pieśni religijne, zostali zachowani cało, jednak chorągwie, w których zaniechano modlitwy, zostały zdziesiątkowane.

Pasek żartobliwie podchodzi do modlitwy: „Wychodząc tedy z fosy kazałem ja swoim wołać: «Jezus, Maryja!», lubo insi wołali: «Hu, hu, hu!», bom się spodziewał, że mi więcej pomoże Jezus niżeli tam jakiś pan Hu.”

W podobnym tonie utrzymana jest historia dotycząca wojny w Danii. Oto bowiem, chcąc dostać się do siedziby przeciwnika, Pasek wraz z towarzyszami usiłował wyważyć kratę okienną i powstrzymać atak. Wolski na ochotnika chciał przedostać się przez otwór. Kiedy tylko się tam dostał, Szwedzi złapali go za głowę, chcąc wciągnąć do środka. Polacy natomiast chcąc wydostać towarzysza, ciągnęli go za nogi. Pasek konkluduje: „(…) ledwieśmy chłopa nie rozerwali.”

„Pamiętniki” są skarbnicą anegdot, pouczeń i złotych myśli. Niektóre służą wyłącznie rozbawieniu czytelnika, niektóre zaś mają za zadanie pouczać i moralizować.