Henri Bergson - poglądy Bergsona - charakterystyka

Henri Bergson jest uważany za twórcę jednego z najbardziej nośnych systemów filozoficznych współczesności. Jego rodzina wywodzi się z bogatego warszawskiego klanu żydowskich kupców i bankierów, jednak twórca przyszedł na świat w Paryżu, z którym związane było całe jego dorosłe życie. Po ukończeniu studiów nauczał pierwotnie w tamtejszych liceach, później zaś uzyskał profesurę w École normale supérieure, już jako autor traktatu filozoficznego „O bezpośrednich danych świadomości”. W 1914 roku jako ochotnik wyruszył na front I wojny światowej, a po powrocie kontynuował zarówno karierę akademicką, jak i pracę twórczą, której owocem stały się zaliczane do kanonu współczesnej filozofii prace „Energia duchowa” oraz „Dwa źródła moralności i religii”.

Podstawowe założenia filozofii Bergsona stały w opozycji do wartości promowanych przez pozytywizm, szczególnie zaś do jego racjonalizmu i wiary w prymat intelektu nad duchowością. Zwracał się ku filozofii irracjonalnej św. Augustyna, w myśl której istotą człowieczeństwa nie był rozum lecz wolna wola i dokonywane dzięki niej wybory. Umysł nie zapewniał również pełni poznania, ponieważ Bóg i otaczająca Go tajemnica nie podlegały ludzkiej logice i jej kategoryzacjom, zbliżenie do ich istoty było więc możliwe jedynie na drodze poddania się wierze i pozaintelektualnemu przeczuciu. Bergson zmodyfikował jednak nieco system średniowiecznego filozofa, wyłączając z niego pierwiastek objawienia religijnego, które zastąpił pojęciem intuicji. Miała ona obejmować swoim zasięgiem zarówno byty transcendentne, jak i rzeczywistość ziemską, która swoim zakresem przekraczała możliwości ludzkiej percepcji.

Bergson zaznaczał, iż to intelekt jest dźwignią postępu cywilizacyjnego i naukowego, ze swej natury ma jednak predyspozycje do daleko idących uogólnień i uproszczeń, które zaciemniają prawdziwy stan rzeczy. Intelektem nie można więc w pełni wiernie opisać wszystkich bytów, zwłaszcza bytów transcendentnych, których naturę wypacza kategoryzowanie i wpisywanie do ściśle określonej grupy zjawisk pojmowalnych rozumowo. Percypowanie rzeczywistości jedynie za pomocą władz umysłowych uniemożliwia również charakteryzująca ją płynność i złożoność, stąd wiedza raz nabyta może podlegać szybkiej dezaktualizacji i wymaga stałych uzupełnień. Dopiero intuicja, jako szczególnego rodzaju instynkt dany tylko istocie ludzkiej, potrafi pojmować rzeczy jako takie, nie zaś poprzez pryzmat płynnych stosunków, jakie pomiędzy nimi zachodzą.

Tak rozumiana intuicja stanowiła źródło wartości nazwanej „pędem życiowym” („élan vital”), która stawiała koncepcje intuicjonizmu w opozycji do teorii ewolucji spod znaku Darwina. Bergson za jedyną rzeczywistą ewolucję ludzkości uważał bowiem rozwój jej potencjału twórczego, który prowadzi do coraz doskonalszego samopoznania człowieka i otaczającej go rzeczywistości.

Francuski filozof zajmował się również problemem wiary w jej stricte religijnym rozumieniu, stwarzając dwa modele religijności: statyczny wypływał jedynie z potrzeby usankcjonowania praw integrujących ze sobą społeczeństwa oraz lęku przed nieznanym charakterem zaświatów, zaś model dynamiczny odwoływał się do wysublimowanej potrzeby człowieka w kwestii mistycznego obcowania z Bogiem, prowadząc dzięki temu do Jego prawdziwego poznania.