Henryk Sienkiewicz „W pustyni i w puszczy” - tło historyczne „W pustyni i w puszczy” Sienkiewicza

Akcja powieści Henryka Sienkiewicza pt.: ,,W pustyni i w puszczy” ma miejsce w latach 1884 - 1885 w Afryce Północno-Wschodniej. Tłem dla rozgrywających się wydarzeń jest powstanie mahdystów, które wybuchło w tym okresie. Sienkiewicz nie miał głębokiej wiedzy historycznej na jego temat - przebywał w Afryce, gdy powstanie już od kilku lat było stłumione, a powieść zaczął pisać ćwierć wieku później. Posiłkował się więc dostępnymi ówcześnie książkami, m.in. ,,Modern Egypt” sir Evelina Baringa i ,,Przez Sudan ogniem i mieczem” Slatina Paszy.

Już na pierwszych kartach powieści znajdziemy informacje, które odsyłają wyraźnie do polityki kolonialnej prowadzonej przez rząd angielski na terenie Afryki. Staś Tarkowski urodził się w Port Saidzie, zaś mała Nel jest Angielką. Rodzice dzieci pracują przy nadzorze Kanału Sueskiego. Jest to bardzo istotne, gdyż sygnalizuje konkretne wydarzenia historyczne. Przetarg na budowę kanału uzyskała Anglia w 1859 r., a rząd egipski za dochody z eksploatacji dostarczał materiałów koniecznych przy budowie oraz 80% siły roboczej. Egipskim robotnikom wypłacano minimalne pensje, praca zaś była bardzo ciężka i często zdarzało się, że ludzie umierali z wyczerpania. Po zakończeniu budowy Brytyjczycy byli już właścicielami większości akcji kanału. W Egipcie zaś coraz częściej słyszane były głosy niezadowolenia z polityki rządu angielskiego i z obsadzania najważniejszych stanowisk obcokrajowcami. Anglicy, by stłumić zamieszki, w 1882 r. rozpoczęli okupację strefy Kanału Sueskiego. Egipt dostał się pod panowanie brytyjskie. Wziąwszy pod uwagę wspomniane okoliczności, nie dziwi obecność panów Tarkowskiego i Rawlisona na tych terenach. Byli oni po prostu zatrudnieni przez rząd angielski.

W powieści wspomniane jest parokrotnie, że przy konserwacji kanału pracowali robotnicy z różnych plemion afrykańskich, pisarz nie wspomina jednak w jakich warunkach przyszło im wykonywać swoje prace, nie dość, że za nędzne wynagrodzenie, to jeszcze na usługach obcego kraju. Sienkiewicz zwraca natomiast uwagę na ,,barbarzyńskie” czyny afrykańskich handlarzy niewolników. To pod pretekstem ich stłumienia rząd brytyjski w 1880 r. zastosował blokadę gospodarczą, skazując jednocześnie tysiące ludzi na głodową śmierć. Wobec tego gubernator Sudanu zniósł zakaz handlu niewolnikami, chcąc pozyskać poparcie coraz silniejszego ruchu mahdystów. Ta ,,horda” jak ją określa pisarz, powstała tak naprawdę w imię wolności okrutnie traktowanego i wyzyskiwanego na każdym kroku ludu. Ruch był tym silniejszy, że działał pod impulsem religijnym. Stąd masowy udział powstańców w działaniach Mahdiego.

Sienkiewicz wierzył bezkrytycznie w misję cywilizacyjną postulowaną przez Anglię. Staś, tłumacząc Nel, kim jest Mahdi, mówi, że to człowiek ,,gorszy niż całe stado krokodyli”. Pisarz bardzo jednostronnie przedstawił jego sylwetkę. Muhammad Ahmad ibn Abd Allah zapisał się bowiem w historii jako bohater narodowy Afryki, wybitny wódz i działacz religijny. Już od najmłodszych lat interesował się religią islamską i był bardzo oczytany. Mając kilkanaście lat zaczął współwyznawcom wykładać tajniki Koranu, a z czasem wplatał w swoje nauki kwestie patriotyczne. W 1881 r. stworzył rodzaj ,,armii religijnej”, która miała wyzwolić Egipt i Sudan od panowania angielskiego. W 1885 r. udało mu się pokonać wojska generała Gordona i zdobyć Chartum. Niestety jego sukcesy zakończyła niespodziewana śmierć, prawdopodobnie na tyfus. Obraz rebelii i jej przywódcy zarysowany został w powieści bardzo subiektywnie i niezgodnie z prawdą. Już sam wygląd proroka zadziwiająco odbiega od rzeczywistości. Mahdi był ascetą, propagował życie w ubóstwie, zaś Sienkiewicz uczynił go ,,dziwnie otyłym, jakby rozpuchniętym (…)” . Poza tym pisarz akcentuje obłudę proroka, który najpierw chce wymusić na Stasiu zmianę wiary, a po uzyskaniu zaskakująco bystrej odpowiedzi od chłopca wysyła dzieci na pewną śmierć do Faszody. Nie wydaje jawnego wyroku śmierci, gdyż ,,pragnął zawsze, by sława jego miłosierdzia rozchodziła się nie tylko między derwiszami, ale i w całym świecie, pomyślał więc, że wyrok zbyt surowy, zwłaszcza na małego jeszcze chłopca, mógłby zaszkodzić jego sławie”.

Sienkiewicz jednoznacznie opowiedział się po stronie postkolonialnej polityki rządu angielskiego, która pod pozorem cywilizowania dzikiego ludu, niszczyła tamtejszą kulturę i tradycję, równocześnie wprowadzając wiele nowoczesnych rozwiązań przemysłowych i gospodarczych. Nie bez zadowolenia noblista pisze w epilogu: ,,Państwo Mahdiego i Abduallahiego dawno już runęło, a po jego upadku nastąpiła, jak mówił kapitan Glen, Anglia”. Wydarzenia historyczne stanowią jednak tylko tło przygód Stasia oraz Nel i właśnie perypetie dwojga przyjaciół są głównym przedmiotem zainteresowania pisarza. Stąd pewnie mała dbałość Sienkiewicza o oddanie całej, bezstronnej prawdy o okupowanej Afryce dziewiętnastowiecznej.