Wizja piekła w literaturze i sztuce - opracowanie

Piekło to ludzkie wyobrażenia na temat życia po śmierci. To miejsce wiecznej kary dusz potępionych. Dziś kojarzy się głównie z religią katolicką, ale już mitologia zawiera obrazy mąk piekielnych.

W mitologii greckiej miejscem, do którego trafiały dusze zmarłych, był Hades, podziemne królestwo mrocznego boga. Podobnie jak w innych wierzeniach, greckie zaświaty dzieliły się na trzy sfery. Każdy, kto trafił do Hadesu, przewieziony przez Charona przez Styks, był sądzony za swoje ziemskie uczynki. Ci, którzy wiedli życie cnotliwe i bohaterskie, trafiali na Pola Elizejskie, gdzie zaznawali szczęścia, do Erebu odsyłano dusze „obojętne”, a zbrodniarze i zdrajcy byli skazywani na męki w Tartarze. Oczywiście wizja zaświatów nie była spójna, istnieją różne wersje mitów oraz wiele utworów poetyckich, w których przedstawione zostało zejście śmiertelnika do podziemi. O zejściu do Hadesu mówi na przykład mit o Orfeuszu, który poszedł tam szukać swej zmarłej małżonki, a także mit o Heraklesie, który porwał samego Cerbera. Homer opisał zejście Odyseusza do podziemi i jego spotkanie z duszami poległych. W Tatarze wieczne męki cierpieli między innymi Syzyf, zmuszony wtaczać ciężki głaz na górę oraz Tantal skazany na wieczne pragnienie i głód. Piekło w greckiej mitologii to miejsce wiecznej kary, będącej fizycznym cierpieniem.

Religia chrześcijańska przejęła część tych wizji, żywych w ludzkiej wyobraźni, dodała też własne. Szczególnie w średniowieczu, kiedy sztuka wręcz lubowała się w ukazywaniu scen okrucieństwa, chętnie przedstawiano piekielne sceny. Najsłynniejszym bodaj literackim obrazem piekieł jest „Boska komedia” Dantego. Jedna z trzech części utworu w całości poświęcona jest wędrówce po zaświatach. Dante ukazuje piekło jako lej skierowany w głąb ziemi. Składa się on z dziewięciu kręgów. Im bliżej końca leju, tym więksi zbrodniarze się tam znajdują. Na samym dnie znajduje się zaś Lucyfer i trzech największych zdrajców w historii ludzkości: Judasz, Brutus i Kasjusz.

Cierpienia, jakich doświadczają potępione dusze, pozostają w ścisłym związku z popełnionymi grzechami. Zasadę te określa się jako contrapasso. I tak na przykład ludzie, którzy zgrzeszyli nieumiarkowaniem w jedzeniu i piciu, są szarpani przez wygłodniałego Cerbera, ci, którzy ulegali cielesnym namiętnościom, teraz są smagani zimnym wichrem, heretycy zaś płoną w grobach. Jak widać, tu również cierpienia grzeszników są fizyczne, cielesne. Sugestywne obrazy mąk, nagromadzenie scen okrucieństwa sprawiły, że do dzisiaj funkcjonuje określenie „sceny dantejskie”, oznaczające zdarzenia budzące przerażenie.

Pod wpływem średniowiecznych wyobrażeń powstał „Sąd ostateczny” Hansa Memlinga, choć samego twórcę zalicza się już do wczesnego renesansu. Tryptyk przedstawia Jezusa sądzącego ludzkie dusze. Po lewej stronie stoją ci, którzy zostali zbawieni. Po prawej potępione dusze są gnane w płonącą przepaść. Piekło, podobnie jak w późniejszej sztuce, symbolizowane jest przez płomienie.

W XVII wieku powstał „Raj utracony” Miltona, dzieło szczegółowo opisujące bunt aniołów. To one tworzą piekło, które nabiera tu bardziej duchowego wymiaru, jest nie tylko miejscem, ale stanem, złem. Szatan mówi: „Piekło jest we mnie, a na dnie otchłani/ Głębsza, ziejąca otchłań się otwiera/ Przy której piekło, gdzie cierpię, jest Niebem”. Wizja Miltona znacznie odbiega od średniowiecznych wyobrażeń, piekło urządzone jest z przepychem, przypomina nieco salon, w którym toczy się intelektualne dysputy.

Współczesną wizję piekła kreuje Zbigniew Herbert w „Panu Cogito”. Autor wyraźnie nawiązuje do Dantego i jego „Boskiej komedii”, jednak głównie na zasadzie kontrastu. Co prawda jego piekło również jest stożkowate, a na dnie znajdują się najwięksi grzesznicy, jednak nie są nim ani zdrajcy, ani mordercy, ale artyści: „(...) Najniższy krąg piekła. Wbrew powszechnej opinii nie zamieszkują go ani despoci, ani matkobójcy, ani także ci, którzy chodzą za ciałem innych. Jest to azyl artystów pełen luster, instrumentów i obrazów. Na pierwszy rzut oka najbardziej komfortowy dział infernalny, bez smoły, ognia i tortur fizycznych”.

Dlaczego autor tak potraktował artystów?  Jaki grzech popełnili? Wydaje się, że chodzi o grzeszny potencjał tkwiący w ludzkiej wyobraźni. Ostatecznie najokropniejsze piekielne wizje zrodziły się w umyśle artystów. W piekle Herberta nie ma fizycznych mąk, źródłem cierpienia jest ludzka wyobraźnia i samoświadomość.