Irracjonalizm - charakterystyka prądu

Irracjonalizm był prądem obecnym w myśli filozoficznej od czasów średniowiecza, jednak swój renesans i wielką ewolucję przeszedł w wiele wieków później, na przełomie XIX i XX stulecia. Za jego ojca uznaje się św. Augustyna, który uformował koncepcje stojące w sprzeczności z racjonalizmem w odniesieniu do nauk Kościoła, jako jego ojciec i doktor.

Punktem wyjścia dla jego doktryny był teocentryzm, uznający Boga za najwyższy i najdoskonalszy byt we wszechświecie, stojący jednak w tak wielkiej opozycji wobec tego, co ziemskie, że Jego zrozumienie i poznanie nie było możliwe za pośrednictwem intelektu. Jedyną drogą do poszukiwania prawdy w rozumieniu św. Augustyna była iluminacja generowana w całości przez duchową stronę ludzkiej istoty, całkowicie oderwana od zmysłowej percepcji, która z racji swojej ułomności prowadziła do licznych pomyłek i zaciemniania istoty rzeczy. Boga nie można poznać rozumowo, ponieważ nie można Go zobaczyć, usłyszeć ani zmierzyć, dlatego trzeba w Niego uwierzyć, nawet, jeśli owa wiara ma stać w sprzeczności z analityczną logiką i prawami przyrody. Rozum nie stanowi również istoty człowieka, odwołując się tylko do tego, co widzi i wie, a to bywa często złudne. Tym, co czyni z nas najdoskonalsze wytwory Boga, jest nasza wolna wola, która określa cele i wybory naszej duszy.

Augustiański irracjonalizm posłużył za punkt wyjścia dla teorii intuicjonizmu Henri Bergsona, która poszerzyła pole odniesienia z możliwości poznawczych człowieka wobec Boga na ogląd świata rozumianego jako całość - materialnie i transcendentalnie. Bergson przyznawał co prawda rozumowi pewne wartości poznawcze wobec przyrody stanowiące dźwignię postępu naukowego i cywilizacyjnego, zwrócił jednak uwagę na ograniczenia, jakie wyznaczają nam nasze częstokroć omylne zmysły i pewne ramy percepcji, w które wtłacza nas tradycyjnie rozumiana logika. Analityczne skłonności intelektu miały również zawężać dane byty i zjawiska do obrazu, jaki przystawał do naszych własnych, subiektywnych przekonań o ich istocie, oraz pewnego porządku, w jakim próbujemy usystematyzować je w naszym umyśle.

Bergson przedstawił analityczne ograniczenia rozumu na przykładzie naszego pojmowania przyrody, o której pragniemy myśleć, iż kieruje się zawsze konkretnymi, powtarzalnymi prawami ułożonymi w odpowiednią regułę. Naturą kierują zaś instynkty nie poddające się żadnej systematyzacji, dlatego też nie można jej zrozumieć za pomocą „mierzenia” owymi systemami, ale jedynie dzięki poddaniu się własnemu instynktowi jako odpowiadającemu jej porządkowi - porządkowi irracjonalnemu.

W XX wieku teorię irracjonalizmu w niezwykle ciekawy i twórczy sposób rozwinął także Zygmunt Freud, wykorzystując ją do umotywowania założeń psychoanalizy. W myśl jego koncepcji człowiekiem kierują pozbawione racjonalnych motywacji siły podświadomości, z których często nie zdajemy sobie sprawy, bezskutecznie poszukując sensu własnych zachowań i lęków w rozmaitych logicznych uwarunkowaniach. Freud wykazuje jednak, że odnalezienie drogi do prawdy o sobie samym prowadzi nierzadko poprzez bardzo skomplikowane i nie poddające się żadnej systematyzacji drogi, na których jedynym możliwym przewodnikiem jest irracjonalna intuicja.