Ideał szlachcica i ziemianina ukazany w „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaja Reja

Celem „Żywotu człowieka poczciwego” jest wykreowanie wzorca postępowania dla szlachcica i ziemianina. Tytułowy „poczciwy człowiek” to szlachcic żyjący pobożnie i uczciwie. Mikołaj Rej przedstawił ów żywot tradycyjnie, chronologicznie, wskazując na to, że każdy okres w życiu człowieka jest ważny. Każdy wiek ma swoje obowiązki i prawa. Życie ludzkie podporządkowane jest prawom natury, analogicznie do przyrody, która zmienia się wraz z porami roku, człowiek zmienia się wraz z upływem lat. W każdym okresie swego życia musi podołać innym obowiązkom. Poczciwe życie podoba się Bogu i daje szczęście doczesne.

Najistotniejszym elementem propagowanej przez Reja postawy są cnoty moralne. Człowiek winien się w nich ćwiczyć już od wczesnej młodości i przestrzegać całe życie. Dla szlachcica nie ma nic cenniejszego niż jego honor, dlatego zawsze powinien postępować uczciwie i przestrzegać zasad rycerskiego obyczaju. Ziemianin musi być sprawiedliwy i odpowiedzialny. Jest głową rodziny i panem majątku, pod jego opieką znajduje się jego rodzina, chłopi i inwentarz. Wielką cnota jest umiar, który należy zachować we wszystkim. Człowiek nie może żyć rozrzutnie i nieodpowiedzialnie, musi dostosować swoje potrzeby do możliwości. Grzechem jest obżarstwo i pijaństwo. Rej piętnuje także lenistwo. Praca i odpoczynek muszą mieć swoją miarę i odpowiednią porę, ale nie wolno marnować czasu. Każda wolna chwila powinna być wykorzystana na naukę lub pożyteczną zabawę.

Młodość to czas nabywania wiedzy i umiejętności. Szlachcic musi zdobyć wykształcenie stosowne do jego urodzenia i nauczyć się obowiązkowej pracy. I nie chodzi tu o konieczność studiowania na uniwersytetach, ale o oczytanie i obycie w świecie. Dlatego młodzi ludzie, zanim rozpoczną samodzielne życie, powinni zwiedzić świat. Podróże kształcą i rozwijają. Ponadto należy sporo czytać i dobrze poznać Pismo Święte. Szlachcic, na którego barkach spoczywają losy kraju, musi znać swe obowiązki jako obywatela i brać udział w życiu publicznym, dlatego powinien posiąść umiejętność dobrego wysławiania się, argumentowania. Konieczna jest też znajomość historii, prawa i obyczajów swej ojczyzny. Zdobywanie wiedzy odbywać się winno nie tylko poprzez podróże i czytanie, ale też w rozmowach ze starszymi. Młodzi z uwagą i szacunkiem powinni słuchać starszych i korzystać z ich życiowej mądrości. Kiedy sami zdobędą doświadczenie, powinni dzielić się nim ze swymi dziećmi. W ten sposób przekazywane są wartości, wiedza, kultura i tradycja.

Głównym obowiązkiem ziemianina jest prowadzenie gospodarstwa. Umiejętność dobrego zarządzania majątkiem wymaga wiedzy, doświadczenia i pracy. Gospodarz jest odpowiedzialny za wszystkich, którzy u niego pracują, dlatego musi umiejętnie rozdzielać obowiązki i dopilnować ich należytego wykonania. Jako głowa rodziny odpowiedzialny jest za wychowanie dzieci. Każdego dnia musi im poświecić sporo uwagi, wyznaczyć obowiązki, pouczyć i porozmawiać z nimi. Wspólnie z żoną ustala plan dnia i podejmuje decyzje. Dogląda pracy chłopów i dba, by niczego nie brakowało zwierzętom. Zgodnie z rytmem wyznaczanym przez pory roku zarządza odpowiednie prace. Jest oszczędny, ale nie skąpy. W jego domu panuje porządek, który też jest przejawem cnoty. Daje innym przykład pracowitości i obowiązkowości, nigdy nie pozostawia zaległych spraw. Żyje skromnie i nie zazdrości innym. Z sąsiadami pozostaje w dobrych stosunkach. Zna swoje obowiązki wobec ojczyzny i chętnie je wypełnia. W służbie ojczyźnie jest uczciwy, dba o dobro wspólne wszystkich klas.

Nagrodą za przestrzeganie tych zasad jest szczęście doczesne i sława po śmierci. Życie w zgodzie z naturą, wypełnianie swoich obowiązków, szacunek ludzi, wszystko to daje poczucie wewnętrznego spokoju i radość życia. Człowiek, który swe życie przeżył uczciwie nie boi się starości ani śmierci. W podeszłych latach jest podporą dla swych dzieci, którym służy mądrością i radą. W chorobie szuka pocieszenia w nauce Chrystusa. Nie pozwala sobie na słabość, szuka towarzystwa młodych i czerpie radość widząc, jak wyrastają na „poczciwych obywateli”. Ma świadomość, że całe życie godnie stawiał opór falom, a teraz „godnie dopływa do portu”. Zostanie po nim dobra sława.