Misterium Męki Pańskiej, Misterium Bożonarodzeniowe - co to jest misterium? Przykłady

Początki misterium jako gatunku literackiego sięgają starożytności. Wtedy ku czci wielu bóstw odbywały się liczne święta zwane właśnie misteriami. Za najważniejsze uznaje się te mające miejsce w Eleuzis. Odprawiano je na czesć Demeter i jej córki, Kory (Persefony). Trwały aż osiem dni, ale poszczególne obrzędy nie są dobrze znane. Badacze przypuszczają, że punktem kulminacyjnym był dzień piąty, kiedy to odbywały się tańce z pochodniami. Wzorce starożytne zostały odpowiednio dostosowane do współczesności i tym sposobem misteria stały się bardzo popularne w średniowieczu.

Na przestrzeni czasu nastąpiło przede wszystkim przystosowanie tego gatunku do religii chrześcijańskiej. W zapomnienie odeszły liczne praktyki, które uznano za niegodne (np. orgiastyczne tańce). Motywami przewodnimi stały się takie wydarzenia jak: Męka Pańska, Zmartwychwstanie czy też żywoty świętych. Możemy więc pokusić się o stwierdzenie, że na przestrzeni wieków misteria stały się bardziej „cywilizowane”. Zupełnie podporządkowano je religii chrześcijańskiej i jej prawom. W starożytności odprawiano wiele obrzędów, których praktyki były tajemnicze i zazwyczaj nieczytelne dla ludzi wcześniej w nich nieuczestniczących. W późniejszych czasach sytuacja diametralnie się zmieniła i działania te zostały podporządkowane jasnym normom określanym przez chrześcijaństwa.

Misteria średniowieczne wyrosły na bazie dramatów liturgicznych. Twardą konwencję nieco poluzowano, doprowadzając do zeświecczenia przedstawianych wydarzeń. Przez to były one bardziej czytelne i bliższe prostemu ludowi. To właśnie do niego były one zazwyczaj kierowane. Wystawiano je na cmentarzach, pod kościołami, tam, gdzie mógł udać się niemal każdy mieszkaniec miasta. Oczywiście nad wszystkim dominował element religijno-dydaktyczny, co nie przeszkadzało, by włączać w nie liczne aluzje do współczesności. Przykładem może być jedna scena z utworu „Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim”, w której to Jezus nie pozwala postaciom biblijnym udać się do Maryji z wesołą nowiną. Jako powody podaje nadmierne pijaństwo, obżarstwo, a nawet włochatość, których te wspaniałe postaci nie powinny widzieć na ziemi.

Misteria zazwyczaj pisane były w formie wierszowanej. Na ich kompozycję składały się luźne sceny połączone ze sobą kwestią nadrzędną, np. zmartwychwstaniem Pańskim. Często wplatano w nie tradycyjną obrzędowość religijną – modlitwy, pieśni, czytanie Ewangelii. Bardzo wyraźny był także kontrast między postaciami ze sfery sacrum i profanum. Te pierwsze uosabiały najwspanialsze cechy i szlachetność, te drugie stanowiły natomiast manifestację ziemskich realiów, daleko odbiegających od ideału.

Literatura polska doczekała się wielu misteriów. Sztandarowym przykładem jest najstarsze dzieło tego gatunku – „Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim”, napisana przez Mikołaja z Wilkowiecka. W utworze tym na przestrzeni sześciu krótkich części poznajemy szczegóły zwycięstwa Jezusa nad śmiercią i mocami piekielnymi. Dzieło to należy do misteriów rezurekcyjnych. Obok nich istnieją także misteria pasyjne (związane z męką Chrystusa) oraz bożonarodzeniowe (popularne jasełka). Badacze do dzisiaj zastanawiają się czy „Lament świętokrzyski” nie jest urywkiem większego misterium,  które było wystawiane w dzień wielkiego piątku. Jego pozostała część najprawdopodobniej zaginęła.

Średniowiecze i renesans były epokami, w których mentalność ludzka była szczególnie otwarta na ten typ sztuki. Religia dominowała w światopoglądzie prostych ludzi, co powodowało szczególne zainteresowanie jej kwestiami. Dramaty liturgiczne mogły być zbyt trudne w odbiorze dla przeciętnego człowieka, dlatego tak mocno rozwinęły się misteria, które stanowiły formę nieco luźniejszą i bardziej przystępną.