Monarchia i republika. Charakterystyka i porównanie

Monarchia i republika to przykłady dwóch, znacznie różniących się między sobą ustrojów. Pierwszą i najważniejszą różnicą między nimi jest fakt, iż w monarchii (grec. jedynowładztwo) władzę sprawuje jednostka, natomiast w republice (łac. res publica – rzecz publiczna) – grupa reprezentantów społeczeństwa, w nowożytności to reprezentacje poszczególnych stanów. Z tej podstawowej różnicy wynikają inne różnice między tymi typami ustrojów.

Należy zaznaczyć, że istnieje wiele odmian monarchii – wybierając cechy charakterystyczne dla monarchii jako takiej, należy mieć świadomość, że w niektórych typach  ustroju, te cechy nie wystąpią. Po pierwsze, władza monarsza pochodzi od Boga, jest dziedziczna, a cała władza ustawodawcza, sądownicza i wykonawcza skupiona jest w rękach jednej osoby, która korzysta z pomocy wyspecjalizowanych instytucji. Państwo o ustroju monarchicznym jest zwykle scentralizowane, rozwija się w nim administracja dla sprawnego zarządzania terenem i ściągania podatków. W monarchii może istnieć skodyfikowane prawo, jednak z założenia jest ono nakładane w sposób odgórny na obywateli – nie mają oni udziału w tworzeniu prawa, którego muszą przestrzegać. Król niekoniecznie podlega ustanowionemu prawu.

Republika jest natomiast ustrojem, gdzie nie tylko nie ma instytucji króla, ale na jego miejsce powołane są liczne instytucje, które rozdzielają trzy podstawowe władze – sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą. Władzę ustawodawczą sprawuje parlament (lub inna forma zgromadzenia przedstawicieli społeczeństwa), który jest wybierany na określony czas. Władza wykonawcza podlega kontroli władzy  ustawodawczej.

Pierwsze republiki powstawały już w starożytności – pierwowzorem był ustrój panujący w Atenach, następnie – Republika Rzymska. Funkcjonowały z powodzeniem w epokach późniejszych – np. Republika Wenecka, Związek Szwajcarski. Sprawność działania i udział szerokich grup społecznych we władzy spowodowały, że ustrój republikański występuje powszechnie także dziś (szczególnie w kręgu kultury zachodniej). Monarchia natomiast występuje dziś znacznie rzadziej, a jeśli już – są to odmiany monarchii konstytucyjnej lub parlamentarnej, które w znacznym zakresie ograniczają władzę króla na rzecz wybieralnych organów przedstawicieli społeczeństwa.