Powstanie styczniowe - organizacja państwa podziemnego

Przygotowania do powstania styczniowego, ale i już samo powstanie styczniowe pokazało, że organizowanie instytucji podziemnych, tajnych rządów i organizacji nie jest dla Polaków niczym obcym od wielu, wielu lat. Nie tylko w trakcie II wojny światowej narodziły się liczne organizacje, które miały walczyć z przeciwnikiem (jak choćby Armia Krajowa). XIX wiek był dla Polski bogaty w podobne doświadczenia.

Pierwsze tajne organizacje spiskowe powstawały w Królestwie Polskim już w roku 1856, wraz z zakończeniem przegranej przez Rosję wojny. Na Uniwersytecie Kijowskim utworzono tzw. „Ogół”. Później wytworzył się z niego zakonspirowany w większym stopniu Związek Trojnicki. W Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu powołano także Koło Oficerów Polskich - założył je Zygmunt Sierakowski, a później przywódcą został Jarosław Dąbrowski. Liczne tajne kółka powstawały i w innych ośrodkach akademickich, choćby w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, czy w Akademii Medyko-Chirurgicznej, również w Warszawie. Organizacje te miały za zadanie nie tylko zbierać patriotyczną młodzież, kształtować jej umysły, ale i prowadzić zadania - takie jak choćby oblanie śmierdzącym płynem foteli w Teatrze Wielkim, przeprowadzanie manifestacji, np. w rocznicę Nocy Listopadowej (co zakończyło się surowymi represjami).

Jedną z ważniejszych organizacji politycznych działających w podziemiu był Komitet Centralny Narodowy, który skupiał w swoich rękach Stronnictwo Czerwonych, czyli działaczy najbardziej nastawionych na wystąpienie zbrojne przeciwko zaborcom. W komitecie tym zasiadali m.in. Oskar Awejde, Jan Maykowski, Zygmunt Padlewski, Józef Kajetan Janowski, ks. Karol Mikoszewski.

Wraz z ogłoszeniem branki do wojska carskiego, a poprzez to wybuchem powstania styczniowego, Komitet Centralny Narodowy ogłosił powstanie Tymczasowego Rządu Narodowego, który miał być według jego twórców jedyny legalnym rządem, wzywającym do walki o wolność, równość i niepodległość. Rząd ten opublikował także dwa dekrety dotyczące uwłaszczenia chłopów. Jednocześnie rząd ten mianował naczelników wojskowych w każdym poszczególnym województwie, przy czym każdemu z nich wyznaczono zadania opanowania konkretnych celów.

30 stycznia 1863 roku wysłannikom Tymczasowego Rządu Narodowego udało się nakłonić Ludwika Mierosławskiego do tego, by ten objął dyktaturę nad powstaniem. Wybranek przybył do Królestwa Polskiego 17 lutego, jednak już 23 lutego opuścił je w wyniku kilku kolejnych klęsk na polach bitew. Następnym dyktatorem na życzenie i za namowami Tymczasowego Rządu Narodowego został Marian Langiewicz. Ten ostatni powołał do życia Rząd Narodowy Cywilny, który miał za zadanie sprawować w jego imieniu władzę. Członkowie Tymczasowego Rządu Narodowego uznali to wzywając naród do posłuszeństwa dyktatorowi, któremu oddano w ręce całą swoją dotychczasową władzę. Obok nowego organu rządowego powołano także do życia Komisję Wykonawczą Dyktatora w Warszawie, której zadaniem było wydawanie rozporządzeń w tych częściach kraju, które były zajęte przez nieprzyjaciela.

Wkrótce jednak Langiewicz został aresztowany przez Austriaków, zaraz po przekroczeniu 19 marca 1863 roku granicy z Galicją. Wówczas to 21 marca prezes Tymczasowego Rządu Narodowego ogłosił w Krakowie reaktywację TRN jako najwyższej władzy. Następnie powołał też rząd koalicyjny, składający się z przedstawicieli zarówno Stronnictwa Białych, jak i przedstawicieli Stronnictwa Czerwonych. Niedługo po tym, bo 12 kwietnia Bobrowski jednak umarł, co przyczyniło się do objęcia przez Tymczasowy Rząd Narodowy tendencji umiarkowanych.