Era Gorbaczowa (1985-1991)

Powołanie na stanowisko sekretarza generalnego KPZR Michaiła Gorbaczowa nie spowodowało w zasadzie żadnego odzewu ze strony społeczeństwa zarówno w Rosji, jak i całym bloku państw Układu Warszawskiego. Miał on tymczasem odegrać olbrzymią rolę w procesie rozpadu układu jałtańskiego.

Wychowany w kulcie Stalina, Gorbaczow na pewnym etapie swej kariery, zdał sobie sprawę, że pewne teorie wielkiego wodza mocno kłóciły się z rzeczywistością. Przejmując stanowisko I sekretarza zamierzał więc dokonać reorganizacji systemu, tak aby stał się on bardziej wydajny. Najpoważniejszą przeszkodą w realizacji planów była sama partia, w której najważniejsze stanowiska nadal posiadali twardzi konserwatyści (na czele z Jegrem Ligaczowem). Gorbaczow postanowił więc najpierw zjednać sobie społeczeństwo. Służyć temu miała polityka liberalizacji. Bazowała ona na trzech głównych założeniach: głasnosti (jawności życia społecznego i politycznego), pierestrojki (przekształcenia stosunków społeczno-gospodarczych) oraz uskorienija (przyspieszenia rozwoju ekonomicznego). Program ten, ogłoszony w trakcie XXVII Zjazdu KPZR, spotkał się z oporem w kraju i entuzjazmem na świecie. Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, Japonią, Chinami i Europą Zachodnią bardzo szybko zostały przez to znormalizowane.

W ZSRR zmiany wprowadzane były bardzo powoli – opornikiem była sama rozdęta do monstrualnych rozmiarów administracja. Kolejnym ciosem dla systemu była katastrofa w Czarnobylu, która mocno obciążyła budżet państwa. Na jaw wyszły wszystkie manipulacje i stan faktyczny gospodarki prezentował się fatalnie. Niezrażony tym stanem i nieufnością, jaką darzyło go społeczeństwo rosyjskie, Gorbaczow nadal forsował reformy. W roku 1987 doszło do kolejnych tarć na łonie partii – ofiarą stał się Borys Jelcyn, reformator, który pod naciskiem Ligaczowa został usunięty ze stanowiska szefa moskiewskiej organizacji partyjnej. W tym samym czasie przestano zagłuszać zachodnie rozgłośnie radiowe, a w miastach pojawiały się zagraniczne gazety. Ponadto podjęto również prywatyzację pewnych zakładów i zagwarantowano większą samodzielność poszczególnym przedsiębiorstwom.

Rok później udało się Gorbaczowowi „przepchnąć” w czasie obrad Komitetu Centralnego uchwalenie 10 tez, które pogłębiały reformy. Jednocześnie podjęto decyzję o wycofaniu wojska z Afganistanu. Wojna ta była bardzo mocno krytykowana przez świat zachodni.

Kolejnym etapem było podjecie rozmów ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie stref wpływów w Europie. 23 grudnia, w pobliżu Malty ( na okręcie) Gorbaczow zawarł tajne porozumienie z Georgem Bushem. Sekretarz zgodził się wówczas na rezygnację z kontroli nad państwami Europy Środkowo-Wschodniej ( w tym nad Polską).

Reformy, który w zamyśle inicjatora miały prowadzić do utworzenia nowych struktur politycznych, zniszczyły jedynie te dotychczasowe. Efektem przemian było obudzenie problemów i kwestii, które do tej pory były tłumione. Narody niegdyś wcielone do ZSRR zaczęły domagać się niepodległości. Zdeterminowane były zwłaszcza narody bałtyckie – wobec niechęci współpracy ze strony rosyjskiej doszło tam do krwawych starć. Ostatecznie jednak, jedno po drugim, kolejne państwa wybijały się na niezależność.

Nieudany pucz z roku 1991 zupełnie zdyskredytował obydwie strony konfliktu wewnątrzrosyjskiego – Gorbaczow stracił kontrolę nad państwem, puczyści natomiast nie potrafili sięgnąć po władzę. Zwycięzcą tej sytuacji okazał się Borys Jelcyn. Później wypadki potoczyły się już lawinowo. 28 czerwca rozwiązano RWPG,  a 1 lipca Układ Warszawski. 26 grudnia 1991 roku ZSRR zniknęło z map świata. Dzień wcześniej Gorbaczow definitywnie zrzekł się władzy i przekazał Jelcynowi kontrolę nad wojskiem.

Państwo tworzone od roku 1917 przestało tym samym istnieć.