Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski

Powstanie kościuszkowskie było reakcją polskich patriotów na dwa rozbiory Polski oraz zdradę narodową. Nie przyniosło to jednak oczekiwanych korzyści, a węcz przyczyniło się do dokonania III rozbioru.

W konsekwencji II rozbioru Polska znalazła się w dramatycznej sytuacji zarówno społecznej jak i gospodarczej. Utrata najżyźniejszych ziem oraz brak dostępu do morza przełożyły się na ciągły wzrost cen żywności. Nakładało się na to również niezadowolenie z sytuacji politycznej. Targowica wzbudziła w ludziach pogardę względem zdrajców i chęć zemsty. W efekcie powstawać zaczęły liczne, tajne organizacje spiskowe. W Warszawie konspiracyjną działalność prowadzili młodzi ludzie skupieni wokół Kuźnicy Kołłątajowskiej. Rozgoryczeni nieskuteczną polityką króla planowali wzniecić powstanie i zakończyć okres nieudolnej monarchii. Dowódcą przyszłego powstania miał zostać Tadeusz Kościuszko, który wyjechał do Francji, aby tam szukać sojusznika w walce z zaborcami. Zabiegi zakończył się jednak fiaskiem, gdyż zarówno rząd jakobiński jak i Dyrektoriat, nie kwapiły się do udzielenia nawet formalnego poparcia.

Na początku roku 1794 Polskie siły nie były zorganizowane; Kościuszko zdecydował się więc odroczyć działania. Impuls nadszedł z Rosji. Car, spodziewając się wojny z Turcją rozkazał Josifowi Ingelstromowi, ambasadorowi w Warszawie, zredukować polskie siły o połowę. Decyzja ta była powodem buntu w armii, a jego pierwszym przejawem był marsz żołnierzy wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej pod wodzą Józefa Madalińskiego w kierunku Krakowa. W takich warunkach Tadeusz Kościuszko został zmuszony do przyspieszenia przygotowań. Gdy armia zaborcy wycofała się z Krakowa, na Rynku Głównym 24 marca 1794 Kościuszko został naczelnikiem powstania i skupił w swych rękach pełnię władzy. Zamiarem powstańców był przedarcie się do okupowanej stolicy. Początkowe batalie skłaniały do optymizmu. Polacy zwyciężyli 4 kwietnia pod Racławicami (głównie dzięki „kosynierom” z Bartoszem Głowackim). Szybko jednak sytuacja zaczęła się zmieniać i pochód utknął w miejscu.

W między czasie, w reakcji na wydarzenia w Galicji, na różnych terenach ziem polskich wybuchać zaczęły lokalne powstania. 17 kwietnia wybuchła w Warszawie insurekcja pod wodzą Jana Kiliańskiego, natomiast kilka dni później (22.IV) podobne wydarzenie miało miejsce również w Wilnie, gdzie na czele powstańców stanął Jakub Jasiński.

Niekorzystną sytuację wojsk Kościuszki zmienić miało ogłoszenie „uniwersału połanieckiego”(7 V). Dowódca obiecywał w nim m.in. obniżenie pańszczyzny, zniesienie przywiązania do ziemi oraz zakazywał rugowania. Apel ten miał na celu zaktywizować rzesze chłopskie, które do tej pory nie przyłączyły się do działań wyzwoleńczych. Uniwersał nie spotkał się jednak z wyraźnym odzewem. Sytuacja ze złej przerodziła się w dramatyczną na początku czerwca, gdy klęski poniosły amie Kościuszki (pod Szczekocinami) oraz gen. Józefa Zajączka (pod Chełmnem). Zamęt rósł również w Warszawie, gdzie coraz częściej dochodziło do samosądów.

Ostatecznie klęskę powstania przypieczętowała porażka armii powstańczej w październiku pod Maciejowicami. Rany naczelnik wzięty został do niewoli, a armia Rosyjska zbliżała się do Warszawy. Czwartego listopada zaborcy, pod wodzą gen. Aleksandra Suworowa, wkroczyli na Pragę, gdzie dokonali rzezi ludności cywilnej. W obliczu takich działań władze stolicy, za posłannictwem króla Stanisława Augusta, ogłosiły kapitulację. Ostatnia bitwa powstania, przegrana wojsk polskich pod Radoszycami, definitywnie zakończyła okres insurekcji. Czołowi dowódcy dostali się w ręce wroga, reszta w obawie przed represjami opuściła kraj.

Zbrojny opór Polaków uświadomił zaborcom, że dopóki istnieje niezależne państwo polskie, istnieje również zagrożenie dla ich interesów. Wykorzystano więc okres popowstańczy na przeprowadzenie III, ostatecznego rozbioru Polski, która tym samym znikała z mapy Europy.

Najrozleglejsze tereny przypadły Rosji (120 tys. km kw. – ziemie na wschód od linii Niemen – Drohiczyn – Bug wraz z Kurlandią). Prusy zajęły ziemie Małopolski, Mazowsza i Podlesia (48 tys. km kw.). Natomiast Austria otrzymała tereny Lubelszczyzny, a także ziemie na południe od linii Pilica – Wisła – Bug (47 tys. km. kw. ) Z tronu abdykował Stanisław August Poniatowski.
Podpisana w Petersburgu komisja rozbiorowa (25 stycznia 1797 roku), ostatecznie zlikwidowała nazwę Królestwa Polskiego.

III rozbiór zapoczątkował okres 123 letniej niewoli państwa polskiego. Okres, w którym Polacy kilkakrotnie wkraczali na zbrojne szlaki powstań narodowych przetarte przez Tadeusza Kościuszkę i jego kompanów.