„Treny” Kochanowskiego - wyraz tragedii ojca, poety, człowieka wierzącego

Jan Kochanowski napisał cykl „Trenów” w 1580 r. Jest to zbiór powstały po śmierci jego najmłodszej córeczki, Orszulki. Śmierć dziecka była dla poety niewątpliwie ogromnym ciosem, silnym przeżyciem. „Treny” są zapisem tej rozpaczy, jednak gwałtowne uczucie zostało tu okiełznane, wtłoczone w doskonale przemyślaną poetycką formę. To nie jest wyłącznie lament nad zmarła córką, to raczej rewizja światopoglądu, oparta na głębokich przemyśleniach próba odnalezienia na nowo prawdy o życiu. Stratę poniósł nie tylko Kochanowski-ojciec, ale też renesansowy poeta głoszący filozofię stoicką, oraz chrześcijanin wierzący w Boga.

Śmierć córeczki pogrąża ojca w rozpaczy. Wraz z nią musi pogrzebać wszelkie nadzieje, jakie w niej pokładał. A widział w niej spadkobierczynię swego pióra. Kochanowski nazywa Orszulkę „słowiańską Safoną”, a więc przypisuje jej talent poetycki. Nie ma znaczenia, czy faktycznie kilkuletnie dziecko przejawiało takie zdolności, ponieważ tematem cyklu są uczucia ojca, to, jak on postrzegał swoją córkę. W Trenie VIII poeta zawarł wspomnienie Orszulki. Ukazuje ją jako żywą istotę, wnoszącą do jego domu gwar i radość:

„Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała”.

Była pociechą dla swoich rodziców, jej widok wywoływał uśmiech, oddalał troski. Po jej śmierci dom stał się pusty. Poeta silnie odczuwa tę stratę, nie ma nikogo, kto byłby w stanie go pocieszyć. Obraz Orszulki jest przez poetę idealizowany, o ile radość, żywość dziecka nie budzą zastrzeżeń, o tyle przypisywanie jej szczególnych poetyckich zdolności wydaje się zabiegiem poetyckim, podobnie jak użycie formy trenu do opiewania śmierci dziecka. Dotąd gatunek ten zarezerwowany był dla bohaterów, postaci mających szczególne zasługi. Tren był doniosłym utworem pochwalnym. Kilkuletniemu dziecku trudno przypisać jakieś wybitne zasługi, poza tym, iż było radością dla swoich rodziców, Kochanowski zaś pisze cały cykl trenów, stąd pewna hiperbola w uznaniu talentów córeczki.

Nie ulega wątpliwości, że głównym tematem „Trenów” nie jest Orszula, ale wewnętrzne przeżycia cierpiącego ojca. Śmierć córki okazała się sprawdzianem dla głoszonej przez niego filozofii stoickiej. Kochanowski pisał wszak: „Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje” i „... na szczęście wszelakie/ Serce ma być jednakie”. Ale kiedy dotknęło go prawdziwe nieszczęście stoicyzm nie zdał egzaminu. Okazało się, że serce nie potrafi być „jednakie”, że nie sposób nie stracić nadziei w obliczu śmierci ukochanej osoby. Filozofia, mądrość zawiodły go, wszystko, co do tej pory głosił, nagle zaczęło brzmieć w jego uszach jak drwina („Fraszka cnota!”). Ma poczucie klęski jako poeta i filozof.

Klęskę ponosi także jako człowiek wierzący. Wyraźna we wcześniejszych utworach ufność w Boga, teraz zostaje zachwiana. W Pieśni IX pisał:

„Ty nie miej za stracone,
Co może być wrócone:
Siła Bóg może wywrócić w godzinie;
A kto mu kolwiek ufa, nie zaginie.”

A w Trenie X wykrzykuje: „Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest...” poddając przez chwilę w wątpliwość istnienie chrześcijańskiego nieba. Tragedia, jaka dotknęła ojca, burzy jego wiarę w porządek świata. Obraz dobrego i sprawiedliwego Boga, kłóci się z cierpieniem, jakie zsyła na ludzi.

Śmierć córki, rozpacz po jej stracie stają się przyczyną kryzysu filozoficzno-religijnego poety. Wartości, które opiewał, mądrość, cnota, stoicki spokój, okazują się mało istotne w obliczu rozpaczy. Nie chronią człowieka przed bólem i cierpieniem. Także Bóg, którego sławił w „Pieśniach”, jako dobrego, mądrego, sprawiedliwego stwórcę, okazał się okrutny. Jednak czas, rozmyślania i modlitwa w końcu przynoszą ukojenie zgnębionemu sercu. Ostatnie utwory z cyklu są znacznie spokojniejsze. Całość zamyka Tren XIX, w którym przemawia matka poety. Ukazuje mu się w czasie snu, trzymając na rękach Orszulkę. Matka wyjaśnia, że jej duszyczka jest już w niebie, a umierając w dzieciństwie nie zaznała cierpienia, chorób, starości. Słowa matki są napomnieniem i nauką. Człowiek musi pogodzić się ze swym losem:

„Zagródź drogę do serca upadkowi swemu,
A w to patrzaj, co uszło ręku złej przygody:
Zyskiem człowiek zwać musi, w czym nie popadł szkody”.

Spotkanie z matką i obraz ukochanej córki, zachowany w pamięci, przynoszą w końcu ukojenie, poeta na powrót odnajduje w sobie wiarę.