Eliza Orzeszkowa „Marta” - opracowanie książki

Eliza Orzeszkowa przeszła do historii literatury jako pisarka o szczególnej wrażliwości społecznej, swoją twórczością broniąca najbiedniejszych i najbardziej pokrzywdzonych. Sporo uwagi poświęciła również sytuacji kobiet, które pod koniec XIX wieku były praktycznie pozbawione prawa do samodzielności, w pełni uzależnione od mężczyzn i dyskryminowane na ich korzyść.

Taki problem stał się osią konstrukcji fabularnej jednej z wczesnych powieści Orzeszkowej pt.: „Marta”. Jej tytułowa bohaterka pochodzi ze zubożałej rodziny szlacheckiej, która jedynej swej dziedziczce zapewniła bardzo wybiórczą edukację właściwą dla panien z jej klasy, pozwalającą co prawda skosztować nieco świata kultury i sztuki, ale nie zapewniającą żadnych konkretnych umiejętności. Po śmierci rodziców również w sensie czysto materialnym Marcie nie zostaje nic poza drobnymi długami i niewielką ilością sprzętów, które ozdobią dom szczęśliwie poślubionego Świckiego – drobnego urzędnika, sumienną pracą zapewniającego dobrobyt żonie i urodzonej w rok po ślubie córce Jańci. Sielankę przerywa śmierć męża, po której Marta pozostaje zdana jedynie na siebie i własną zaradność.

Poszukiwania pracy uświadamiają kobiecie w jak niepraktyczny i nierozsądny sposób była wychowywana przez ukochanych rodziców – znajduje posadę nauczycielki, jednak jej dwunastoletnia uczennica okazuje się bardziej biegła w języku francuskim, którego znajomości Świcka nigdy nie miała potrzeby pogłębiać; Marta potrafi rysować – jak każda panna z dobrego domu – nie posiada jednak technicznych wiadomości, które zapewniły by jej pracę kreślarza; nie dostaje nawet pracy pokojówki, ponieważ jej niedoszła chlebodawczyni słusznie przypuszcza, że kobieta, która sama miała za młodu służbę, nie potrafi wykonywać najprostszych domowych czynności. Bohaterka znajduje w końcu pracę w zakładzie krawieckim Szwejcowej, tylko tutaj nie jest bowiem potrzebna umiejętność szycia na maszynie, której Marta nie posiada. Warunki jej życia z dnia na dzień pogarszają się z powodu głodowej pensji, jaką otrzymuje w cieszącym się złą sławą zakładzie, brutalna rzeczywistość nie pozostawia jednak młodej kobiecie żadnego wyboru, żadnej możliwości uczciwego zarobienia na godny byt dla siebie i córeczki.

Jedynym kapitałem, jaki Marta posiada, zdaje się być jej uroda. W jaki sposób można ją wykorzystać podpowiada jej przyjaciółka z dzieciństwa – Karolina – która sama znalazła się kiedyś w bardzo trudnej sytuacji materialnej; została wtedy utrzymanką pewnego bogatego starszego pana, mogąc dzięki temu pozwolić sobie na beztroskie życie w luksusie. Marta nie godzi się jednak na takie rozwiązanie – nie pozwala jej na to wpojone przez rodziców poczucie przyzwoitości, a także pamięć o mężu, którego bardzo kochała i szanowała. 

Ostatnim aktem rozpaczy Świckiej, kiedy nie ma już żadnych pieniędzy a Jańcia coraz bardziej podupada na zdrowiu, staje się kradzież kilku rubli, z powodu których kobieta staje się celem nagonki dosyć pokaźnego tłumu. Jedyną ucieczką przed publicznym linczem staje się śmierć pod kołami rozpędzonego omnibusu, jaką Marta wybiera nie widząc już żadnej możliwości na uratowanie siebie i córki przed śmiercią głodową.

Orzeszkowa zwróciła uwagę na złożoność losu współczesnych sobie kobiet, częstokroć okazywało się bowiem, że – mówiąc słowami bohaterki powieści – „świat wymaga od nich umiejętności, których im nie zapewnił”. W epoce pozytywizmu młode dziewczęta pozostawały całkowicie zależne od swoich rodzin, później zaś od mężów (nierzadko przez owe rodziny wybieranych), nie posiadając prawa do stanowienia o sobie ani narzędzi niezbędnych do wypracowania takiej możliwości. Świat surowo oceniał ich moralność, piętnując kroki w stylu tych, jakie podjęła powieściowa Karolina, nie robił jednak nic, aby kobiety pozostawione samym sobie miały szansę uczciwie zapracować na godne warunki egzystencji – na każdym kroku dyskryminowane, uważane za słabsze, nierzadko wyśmiewane z powodu swoich starań, nie miały szansy w walce o pracę z mężczyznami. 

Dziś sytuacja kobiet wygląda zgoła inaczej, choć można jeszcze czasem napotkać na echa dawnych stosunków społecznych, próbujących ograniczyć aspiracje kobiet do wychowywania dzieci i zajmowania się domem. Wiek XX przyniósł jednak w tej dziedzinie ogromny postęp, w dużej mierze zawdzięczany m.in. Orzeszkowej i innym znakomitym pisarkom okresu pozytywizmu, które z ogromną odwagą i determinacją rozpoczęły bój o należne kobietom prawa.