Jerzy Andrzejewski „Popiół i diament” - opracowanie książki

Jerzy Andrzejewski rozpoczął pracę nad jedną ze swych najpopularniejszych powieści - „Popiołem i diamentem” - prawdopodobnie już w 1946 roku, zawarte tutaj wypadki fabularne odzwierciedlały więc bardzo świeże jeszcze wspomnienia z ostatnich miesięcy II wojny światowej. Utwór opublikowano po raz pierwszy w 1947 roku w tygodniku „Odrodzenie”, pod znamiennym tytułem „Zaraz po wojnie”, zaś w roku następnym ukazała się zmieniona, książkowa wersja powieści znana dzisiejszemu czytelnikowi właśnie jako „Popiół i diament”. Nowy tytuł został zainspirowany fragmentem dramatu Cypriana Kamila Norwida „Za kulisami”, w którym romantyczny poeta zastanawiał się nad historycznym osądem ofiary powstańców styczniowych - pamięć o ich czynie zbrojnym mogła rozwiać się jak popiół lub stać się symbolicznym diamentem, na którym odrodzona Polska odbuduje kiedyś swoją potęgę.

Akcja powieści Andrzejewskiego rozgrywa się w trakcie pierwszych dni po ogłoszeniu kapitulacji Niemiec w maju 1945 roku. Dla Polaków był to czas masowych powrotów do domów oraz związanych z zakończeniem działań zbrojnych rozliczeń - militarnych, politycznych, jak również moralnych. Koniec wojny oznaczał też konieczność zaprowadzenia nowego ładu społecznego, który szybko został podporządkowany zwierzchności potężnego sojusznika - Związku Radzieckiego - i warunkom forsowanej przez niego dyktatury socjalistycznej.

„Popiół i diament” stał się utworem analizującym rozmaite postawy wobec wojny oraz sytuacji politycznej, jaka nastała w Polsce bezpośrednio po niej. Głównym bohaterem powieści jest Maciek Chełmicki - młody żołnierz AK, który po zakończeniu działań zbrojnych zostaje zmuszony do przyjęcia nowych zadań, jakimi ma być teraz likwidacja najważniejszych działaczy PPR-u - partii komunistycznej, w której dawni partyzanci postrzegali zagrożenie dla realnej niepodległości i niezależności Polski od potężnego sojusznika. Chełmicki pierwotnie z obojętnością przyjmuje zlecenie zabicia Stefana Szczuki, sekretarza Komitetu Wojewódzkiego w Ostrowcu, nie potrafi bowiem odnaleźć się w nowej, pokojowej rzeczywistości, w której nie ma już miejsca dla dawnych żołnierzy. Jego nastawienie zmienia jednak znajomość z Krysią Roizbicką, dziewczyną poznaną w restauracji hotelu „Monopol”, która uświadamia mu uroki zwykłego, codziennego życia z ukochaną osobą przy boku, wśród planów na wspólną przyszłość i marzeń o prawdziwym domu. Maciek nie zdąży jednak zasmakować w pełni owego „normalnego” życia, zostaje bowiem wplątany w konflikt interesów dwóch zwalczających się frakcji i przypłaca życiem wybór dokonany na korzyść jednej z nich - zastrzelenie Szczuki jest traktowane jako sprawa honoru wiernego członka AK, nadal pozostaje jednak zabójstwem i musi doczekać się kary. W walce sił politycznych przegrywa więc zwykły człowiek ze swoimi marzeniami i planami na przyszłość.

Powieść obrazuje jednocześnie koszmar, jakim stały się nazistowskie obozy koncentracyjne. Postać sędziego Kosseckiego skupia w sobie dramat wielu Polaków, którzy - pchani przez instynkt samozachowawczy - zatracili poczucie moralności i przyzwoitości, przechodząc na stronę wroga, aby na jego rozkaz maltretować i zabijać współwięźniów, współrodaków. On i inżynier Szczuka są jednocześnie nosicielami świadomości o tym, jak bardzo istota ludzka może zostać upodlona i upodobniona do zwierzęcia przez okrucieństwo innych; pamięć tego, co zobaczyli w obozach, nie pozwala żyć normalnie nawet wtedy, kiedy koszmar już się skończył, a codzienność wymaga porzucenia wspomnień i patrzenia przede wszystkim w przyszłość.