Michał Anioł „Sąd Ostateczny” - interpretacja, opis obrazu (fresku)

„Sąd Ostateczny” stanowi jedną ze scen wspaniałego fresku zdobiącego Kaplicę Sykstyńską w Watykanie. Autorem monumentalnego dzieła jest Michał Anioł Buonarotti, jeden z najznakomitszych twórców sztuki w epoce włoskiego renesansu. Zleceniodawcą pracy i jej mecenasem był papież Paweł III, zaś jej rozpoczęcie nastąpiło w roku 1535. Zdobienie Kaplicy Sykstyńskiej zakończono w 1541 roku.

Całe dzieło zostało oparte na scenach zaczerpniętych z obu ksiąg Biblii, przedstawia zatem dzieje ludzkości od stworzenia świata, poprzez grzech pierworodny, aż do potopu i rozpoczynającej się od niego nowotestamentowej historii przymierza pomiędzy Bogiem i człowiekiem. Zobrazowane tu postaci różnią się między sobą wymiarami – są najmniejsze przy wejściu do kaplicy, a największe w pobliżu ołtarza, dzięki czemu artysta osiągnął efekt ich proporcjonalnej wysokości w sytuacji oglądania fresku u wrót świątyni.

Z tej perspektywy najbardziej widoczną częścią fresku jest właśnie grupa nazwana „Sądem Ostatecznym”, znajdująca się na ścianie na wprost głównego wejścia. Zachwycające swoim przepychem i dynamiką dzieło przedstawia moment powtórnego przyjścia Chrystusa i rozliczenia grzeszników z ich ziemskiego żywota.

Dzieło posiada konstrukcję trójdzielną, ale w odróżnieniu np. od wiekopomnego dzieła Hansa Memlinga o tym samym tytule podział nie przebiega tutaj wertykalnie, ale horyzontalnie. Podstawę obrazu stanowi pogrom grzeszników ukazanych w dramatycznych, pełnych przerażenia pozach. Pośrodku widzimy grotę pełną ognia, w której możemy domyślać się wejścia do czeluści piekielnych, zaś nieco na prawo obserwujemy scenę spychania z łodzi potępionych, wiezionych w stronę otchłani przez Charona. Król piekieł – Minos – został tutaj ukazany jako postać z oślimi uszami i opleciona wężem. Ciała postaci zostały odmalowane przy użyciu ciemnych kolorów, mających za zadanie zobrazowanie towarzyszącego im rozkładu i trwogi przed zbliżającą się śmiercią ostateczną.

Drugą część tryptyku stanowią zastępy grzeszników, których dusze pokutowały w czyśćcu. Centralnym motywem w tej części jest grupa siedmiu aniołów wyposażonych w trąby, za pomocą których anonsują przyjście Chrystusa i nawołują do nawrócenia. Pozy skupionych tutaj postaci wyrażają pragnienie ucieczki od piekła roztaczającego się pod nimi i w dalszym ciągu pozostają bardzo dynamiczne, nie pozbawione dramatyzmu, charakteryzuje je jednak pełne nadziei, energiczne wspinanie się w górę, nie zaś trwoga i beznadzieja ciał z pierwszego kręgu. Kolorystyka ich postaci jest już zdecydowanie jaśniejsza, choć przemieszana zarówno z barwami najjaśniejszych postaci z najwyższego kręgu, które przybywają, by im pomóc i unieść się w kierunku Chrystusa, jak i z trupimi, szaro-brązowymi barwami potępionych, którzy przybywają, by ściągnąć ich do siebie.

Zwieńczeniem obrazu jest tłumna grupa zbawionych skupionych wokół centralnej postaci unoszonego się na chmurze Jezusa, któremu towarzyszy symbolizująca miłosierdzie i wybaczenie Maria. Otaczają Go chóry bezskrzydłych aniołów, postacie świętych, starotestamentowych mędrców oraz męczenników, a każda z nich wyposażona została w atrybut, który ułatwia zestawienie jej z konkretną osobą znaną z historii Kościoła. Co ciekawe – postać znajdująca się poniżej prawej stopy Chrystusa przedstawia św. Bartłomieja trzymającego w ręku własną skórę, na której Michał Anioł złożył charakterystyczny dla swoich dzieł „podpis”, odmalowując na niej swój autoportret. Centralną grupę otaczają również takie postaci jak św. Piotr (postać z prawej strony, trzymająca w ręku klucze) czy św. Wawrzyniec (na lewo od Bartłomieja), trzymający ruszt.

Ponad Chrystusem widzimy jeszcze dwie grupy bezskrzydłych aniołów unoszących krzyż i kolumnę – symbole męki Pańskiej.

Na szczególną uwagę zasługuje także postać Chrystusa przedstawiona w ciele pięknego, idealnie zbudowanego mężczyzny. Jest ona uderzająco podobna do osoby pierwszego człowieka odmalowanej na części fresku ze sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej, przedstawiającego „Stworzenie Adama”. Raz jeszcze Michał Anioł przypomina więc i podkreśla zdanie z pierwszej księgi Starego Testamentu, iż – człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga.

Dzieło Michała Anioła doczekało się ogromnego podziwu już u jego współczesnych, nie uniknęło jednak krytyki spowodowanej sporą śmiałością, z jaką artysta ukazał ludzką nagość. Następca papieża Pawła III, Paweł IV, zażądał zniszczenia całego fresku uznając go za nieprzyzwoity i gorszący, ostatecznie jednak stosując się do postanowień soboru trydenckiego uczeń Michała Anioła, Daniele da Volterra, na miesiąc przed śmiercią mistrza wprowadził do jego dzieła korekty polegające na zaopatrzeniu w bieliznę najbardziej kontrowersyjnych postaci.