Archetyp matki - opracowanie, przykłady literackie

Archetyp (z gr. archetypos – pierwowzór) to pierwotny model jakiejś postawy, będący źródłem późniejszych zachowań. Termin ten został przez teoretyków literatury zaczerpnięty z psychologii. Twórcą pojęcia archetypu jest następca Zygmunta Freuda, Carl Gustave Jung. Określał on mianem archetypu podświadomy wzorzec zachowania, obecny w psychice każdego człowieka i kierunkujący jego działania.

Motyw matki i macierzyństwa obecny jest w kulturze i literaturze od zarania dziejów. Archetyp matki rodzicielki jest tematem tak ściśle związanym z ludzkim życiem i tak uniwersalnym, że nie mógł zostać pominięty przez twórców literatury.

Już w mitologii obecna jest tematyka związana z macierzyństwem i matczyną miłością. Mit bogini Demeter i jej córki Kory (Persefony) jest mitem powszechnie znanym; jego przekaz wyraźnie wskazuje na specjalny i niepowtarzalny charakter relacji pomiędzy matką a dzieckiem. Innym przykładem jest postać Niobe. Mitologiczne motywy macierzyństwa są bardzo zróżnicowane – obecne są zarówno sylwetki matek kochających i oddanych, jak i wyrodnych.

Pierwszym obecnym w Biblii archetypem matki jest pierwsza kobieta, Ewa – matka Kaina i Abla. Jest ona punktem wyjścia wszelkich rozważań na temat kobiecości i macierzyństwa; również  przykładem grzechu, mającym swój idealny odpowienik i przeciwwagę w osobie Marii Dziewicy. Jest ona przykładem matczynego oddania i ofiary – rzucona w wir wydarzeń, których pewnie do końca nie rozumiała, dała przykład całkowitej ufności i zrozumienia. Początkowo jawi się ona jako rodzicielka, później jako Matka Cierpiąca – Mater Dolorosa.

W literaturze epok późniejszych archetyp matki ulega stopniowej metaforyzacji, ulegając pewnego rodzaju rozszerzeniu o znaczenie tożsame z matką-ojczyzną oraz matką-wspomnieniem dzieciństwa. Taki wymiar macierzyństwa możemy znaleźć przede wszystkim w poezji wojennej (np. u K. K. Baczyńskiego), gdzie ojczyzna zostaje utożsamiona z matką, którą należy bronić przed atakiem wroga.

Matka jest zawsze symbolem szczęśliwych, spokojnych i bezpiecznych dni dzieciństwa. Wielu poetów (Miłosz, Herbert, Jan Twardowski) sięga po ten archetyp dla ukazania melancholii, cofnięcia się do przeszłości, do czasów, które odeszły bezpowrotnie.