Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”, „Mendel Gdański” Maria Konopnicka - wpływ sytuacji historycznej na losy ludności żydowskiej na terenie Polski. Esej

Historia narodu żydowskiego jest od XIV wieku nierozerwalnie związana z historią Polski. To wtedy za zgodą Kazimierza Wielkiego wygnani z południa Europy Żydzi przybywali i osiedlali się na terenach polskich. Od tego czasu żydowskie osiedla, miasta czy gospodarstwa stanowią nieodzowny element krajobrazu naszego kraju.

Kiedy w XVIII wieku Polska straciła niepodległość, represje objęły także Żydów, którzy w wielu przypadkach byli już w pełni zasymilowanymi mieszkańcami polskich miast i wsi. Tę asymilację doskonale widać w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza, gdzie jeden z bohaterów – Jankiel – jest Żydem prowadzącym gospodę. Takie zajęcie, obok zarabiania na pożyczkach i prowadzenia handlu, było typowe dla wyznawców judaizmu, zwłaszcza tych zamieszkujących wsie. Jankiel w „Panu Tadeuszu” musiał się pojawić jako nieodzowny element ówczesnej wsi. Jest osobą w pełni akceptowaną przez społeczeństwo, czego dowodzi fakt jego udziału w spotkaniach i uroczystościach towarzyskich. Przecież to Żyd wykonuje ów pamiętny koncert na cymbałach, podczas którego muzyką opowiada trudne dzieje polskiej historii. Opis tego koncertu dowodzi faktu, że przedstawicielom narodu żydowskiego nie było obce to, co dzieje się z ich przybraną ojczyzną – utrata niepodległości, walka o wolność.

Sytuacja Żydów drastycznie się jednak zmienia. Pogarsza się z biegiem lat. Być może to wynik frustracji Polaków, być może chęć szukania kozła ofiarnego. Oto już w utworze „Mendel Gdański” Marii Konopnickiej poznajemy w pełni zasymilowanego Żyda – Mendla, który mieszka i pracuje w Gdański i, jak sam twierdzi, czuje się tu dobrze, jak swój. Ma tutaj swoich przyjaciół, znajomych, którzy go szanują i mu pomagają. W pewnym momencie w mieście wybuchają zamieszki skierowane przeciwko wyznawcom judaizmu. Wnuka Mendla – Jakuba – spotykają nieprzyjemności w szkole, a mieszkanie Żydów zostaje zaatakowane przez rozsierdzony tłum. Dlaczego tak się dzieje? Nie wiadomo. Nie potrafi tego zrozumieć także bohater utworu, który będąc już bezpieczny, po odgonieniu tłumu przez swoich polskich przyjaciół, odprawia obrzęd żałoby, bo, jak twierdzi, jego serce dla Gdańska umarło. W „Mendlu Gdańskim” mamy do czynienia z protestem Marii Konopnickiej przeciw antysemityzmowi.

Antysemityzm był zjawiskiem powszednim w drugiej połowie XIX wieku w całej Europie. Nie ominął więc też Polski. Czym był spowodowany? Trudno jest to określić. Na pewno była to reakcja na bogacenie się Żydów, a przynajmniej ich części, podczas gdy inni obywatele cierpieli biedę. Możliwe, że szukano osób rzekomo winnych biedy czy represji dotykających Polaków. A przecież Żydzi wcale nie zamierzali występować przeciwko państwom, w których żyli. Nie występowali przeciwko Polsce i jej obywatelom. Co więcej, znane są przypadki Żydów, które u boku Polaków walczyły w powstaniu listopadowym czy styczniowym.

Podsumowując, w literaturze XIX wieku motyw Żyda staje się bardzo popularny. Różne są oczywiście sposoby przedstawiania bohatera żydowskiego. Może to być, jak u Mickiewicza, człowiek, który mocno zakorzeniony jest w kulturze polskiej, co więcej – jest jej propagatorem. Żyd może być także przedstawiony jako niewinna ofiara antysemityzmu – tak, jak ma to miejsce w noweli Konopnickiej. Ważne jest, że naród wybrany został w końcu dostrzeżony przez literatów. Także dlatego, że kwestia żydowska stała się jednym z głównych tematów dyskusji społecznej.