Leonardo da Vinci „Dama z łasiczką” - opis obrazu, interpretacja

„Dama z łasiczką” nazywana również „Damą z gronostajem” jest jednym z najsławniejszych dzieł największego artysty włoskiego renesansu - Leonarda da Vinci. Obraz został wykonany pomiędzy 1483 a 1490 rokiem farbami olejnymi na desce orzechowej o niewielkich wymiarach.

Dzieło stanowi portret młodej kobiety, prawdopodobnie Cecylii Galleriani - czynnej uczestniczki ówczesnego życia kulturalnego Mediolanu, cieszącej się wielką estymą wśród ówczesnej elity intelektualnej dzięki wszechstronnemu, klasycznemu wykształceniu i autorstwie wysoko cenionej poezji. Jako kilkunastoletnia dziewczyna stała się również obiektem fascynacji jednej z najbardziej wpływowych postaci w Republice - księcia Lodovico Sforzy - zostając jego wieloletnią kochanką.

Obraz został zlecony da Vinciemu w czasie, gdy trwały już pertraktacje w celu doprowadzenia do zaręczyn księcia z Beatrice d’Este, co wykluczało możliwość literalnego przedstawienia pary w charakterystycznej dla kochanków pozie. Leonardo da Vinci uciekł się wobec tego do symbolu, jakim stało się zwierzątko trzymane przez modelkę. Uważana pierwotnie jedynie za motyw dekoracyjny łasiczka (nazywana również gronostajem) odwołuje się do postaci księcia jako kawalera Orderu Gronostaja, którego używał jako swojego godła. W ten sposób czuły i pieszczotliwy uścisk, w jakim kobieta trzyma zwierzątko, zastępuje literalne przedstawienie stosunku łączącego tę parę. W tradycji antycznej gronostaj był również symbolem stanu błogosławionego jako emblemat czuwający nad szczęśliwym rozwiązaniem. Nieprzypadkowo więc zakrywa on łono modelki, która w czasie portretowania oczekiwała na narodziny syna Sforzy - Cesare. Niedługo po rozwiązaniu została jednak poślubiona innemu mężczyźnie - hrabiemu Bergamini, książę zaś ożenił się z bardziej odpowiednią ze względów politycznych panną d’Este.

Ciało modelki zostało uchwycone w dosyć nietypowej pozie - jej korpus jest lekko zwrócony w prawą stronę, zaś głowa odchylona w przeciwnym kierunku, ze wzrokiem skupionym na punkcie wykraczającym poza ramy kompozycji. Rezygnacja z typowego dla portretu układu z postacią patrzącą prosto przed siebie, w stronę oglądających obraz widzów, wynikała być może z chęci zasygnalizowania jej dwuznacznego charakteru - jako kochanka księcia (a więc kobieta zmuszona do dyskrecji) nie powinna była wystawiać swojego wzroku na badawcze spojrzenia i komentarze postronnych osób. Twarz skierowana w stronę przeciwną do tej, w którą skłania się brzemienne łono, zdaje się sygnalizować również zabiegi mające na celu odwrócenie uwagi publicznej od efektu romansu księcia i jego ukrycie przed prawowitą narzeczoną, jakie z pewnością podejmowane były na mediolańskim dworze.

Modelka da Vinciego została przedstawiona na czarnym tle, wedle najnowszych badań zakrywającym pierwotny, niebiesko-szary rysunek, który mógł być niedokończonym elementem dzieła lub też jedynie sprawiał takie wrażenie - stąd decyzja o zastąpieniu go jednolitą, nieprzejrzystą czernią, wyraźnie nie pasującą do konturów postaci przez efekt ich mocnego załamania, choć najwyraźniej w zamierzeniu Leonarda powinny być miękkie dla podkreślenia kobiecości i niemal dziewczęcej delikatności modelki. W ten sposób uwypuklono jednoplanowość kompozycji skoncentrowanej tylko i wyłącznie na ukazanej do linii bioder postaci i trzymanej przez nią łasiczce, która stanowi jedyny znaczący atrybut przedstawionej na portrecie modelki.

Obecnie „Dama z łasiczką” jest własnością Muzeum Czartoryskich w Krakowie, stanowiąc jedyny obraz Leonarda da Vinci prezentowany na stałej ekspozycji w Polsce, a jednocześnie jedno z najbardziej wartościowych dzieł sztuki w naszym kraju.