Józef Baka „Uwagi śmierci niechybnej” - interpretacja i analiza utworu

„Uwagi śmierci niechybnej” są zbiorem dwudziestu jeden wierszy napisanych przez księdza - poetę, żyjącego na przełomie baroku i oświecenia. Przez długi czas „Uwagi”, składające się z „Uwag różnych rzeczy ostatecznych” oraz właśnie „Uwag śmierci niechybnej”, były traktowane jako grafomania i przejaw złego smaku. Dopiero później doceniono kunszt i swoistą estetykę, będącą efektem skumulowania się najbardziej wyrazistych cech literatury barokowej. Cały zbiór zaczyna się dwoma mottami mającymi rodowód biblijny. Dotyczą one śmierci.

Pierwszy wiersz zatytułowany „Do czytelnika” przedstawia znany ze średniowiecza topos danse macabre. Podmiot liryczny w apostrofie zwraca się do czytelnika, aby ten postępował moralnie, by po śmierci otrzymać życie wieczne. Przedstawia różne narody i królestwa, które nie umkną potędze śmierci. Każdy - bogaty i biedny, sławny i nieznany jest przeznaczony do śmierci.

Drugi utwór pt.: „Uwaga śmierci wszystkim stanom służąca”, składa się z jedenastu podobnie skonstruowanych zwrotek, które opowiadają o marności doczesnych dóbr na tym świecie. Poeta przytacza także motyw znany z wierszy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: „życie wojna niespokojna. Ciało kat, świat psubrat”. Przedstawia ziemię jako siedzibę smutku i nieszczęść, poucza więc, byśmy dążyli do nieba.

Dalej występuje cykl wierszy będących przestrogą dla konkretnych stanów i grup społecznych. W „Starym uwaga”, w realistyczny sposób przedstawia starość „weterana”, który pozostaje utrapieniem dla rodziny i którego śmierć jest smacznym kąskiem dla spadkobierców. Podmiot liryczny poucza więc, aby jak najlepiej wykorzystać swój podeszły wiek, kiedy człowiek czuje już bliskość śmierci.

Z kolei w „Młodym uwaga”, obrazuje tak typową dla młodzieży lekkomyślność i brak troski o śmierć, która wydaje się bardzo daleko. Jednak: „Wszak poranek od wieczoru/ Niedaleki bez pozoru” - życie upływa szybciej, niż zdajemy sobie z tego sprawę, a śmierć może przyjść w najmniej oczekiwanym momencie.

Dalej czytamy „Bogaczom ciemnym oświecenie”, gdzie dowiadujemy się, iż bogactwa są podwójnie szkodliwe, gdyż przeszkadzają w czystym uwielbieniu Boga („W kiesach złoto, w sercu błoto”), poza tym przemijają, a człowiek zostaje bez niczego. To przestroga dla ludzi, by nie przywiązywali się zbytnio do kosztowności, gdyż: „Twoje złoto jako błoto/ I zapasy we złe czasy/ Z lat stratą łopatą/ Śmierć z chuci wyrzuci.”

W wierszu pt.: „Panom uwaga”, Baka przestrzega przed pychą i skłania do wiary w Boga, natomiast w „Uwadze damom”, mówi o nietrwałości sukien, błyskotek oraz wszelkich tak ulubionych przez strojnisie elementów: „Ej, boginie, wszytko zginie!”. Kolejna uwaga dotyczy „rycerzów”, którzy bez względu na swój ekwipunek przygotowanie i odwagę, nie unikną śmierci, jeśli będzie im ona pisana.

Natomiast uwaga „Duchownym” opisuje obowiązki księży, którzy odpowiedzialni za swój kościół powinni przyczyniać się do poprawy moralności wiernych: „Ksiądz nie księżyc, niechże grzeje / Słońcem cnoty, niechaj wleje / W nas ducha, aż skrucha / Na duszy nas skruszy.”

Do „Dworskiej młodzi” opowiada o zgubnych skutkach życia na dworze, gdzie „Dworskie mody, polityki / Łacno łamią cnoty szyki”. Natomiast „Patriotom Korony Polskiej i W. Ks. L.” zawiera apostrofę do Polaka i Litwina radząc im, by zachowali cnotę. Jest to także wyraz niepokoju Baki o stan ojczyzny.

W „Cudzoziemcom” podmiot liryczny zwraca się do przedstawicieli różnych krajów z napomnieniem, że niezależnie od tytułu, nazwiska, czy narodowości, śmierć dosięgnie wszystkich, w „Panom dysydentom” przekonuje do nawrócenia, a w „Miasta obywatelom” radzi, by nie byli oni zbyt dumni ze swych pozycji, ponieważ przyjdzie im umrzeć tak samo, jak biedakom i żebrakom. Z kolei „Nędznym tu kmieciom” przedstawia pełne trudu i boleści życie chłopów, jednak ich ciężka praca jest cnotą i nie zostanie pominięta w czasie Sądu Ostatecznego.

Kolejna jest „Uwaga zabawnym, czy zatrudnionym, chmielem głowom” skierowana do ludzi lubiących wypić. Podmiot liryczny realistycznie i z humorem przedstawia wygląd typowego pijusa: „Z oczu, z mordy opój jawny, / A z brzucha - bez ucha / Baryła otyła”. I udziela mu napomnienia: „Stój, dla Boga, obiboku, / Patrz choć zezem, śmierć na oku”.

Następnie „Rada wszystkim stanom” skłania do pokuty oraz „Suplika wszystkich stanów” wyrażona w formie litanii, to prośba o miłosierdzie Boże. Z kolei „Uwaga prawdy z rozrywką”, informuje o bliskości śmierci, a „Uwaga nikczemności świata” skomponowana niczym piosenka, sławi Maryję i Jezusa oraz zawiera motyw vanitas związany z bogactwami materialnymi tego świata. Ostatnim utworem jest „Rytmu de vanitate mundi” napisany po łacinie, również w formie piosenki z refrenem.

Wiersze Baki najczęściej ułożone są w strofy o różnym formacie, rymy (męskie i zeńskie) nie wykazują dużego skomplikowania, występuje wiele powtórzeń, refrenów, gier słownych („Co ma, tka, ta matka, /Nic nie ma, ta mama”), onomatopei („bum bum”, „ra ra”), zdań eliptycznych, przerzutni, wykrzyknień, apostrof oraz inwersji.

Jednak utwory te, będąc pouczeniem dla różnych stanów, musiały nieść w sobie dobitny przekaz ukazany w prostej formie. To dlatego tak wiele z wierszy Baki zawiera powtórzenia i refreny upodabniające je do piosenek - taki kształt utworu łatwiej było przekazać, a słuchaczom lub czytelnikom - zapamiętać. Nie zapominajmy bowiem, iż ksiądz Józef Baka był gorliwym kaznodzieją i wierszy swoich nie tworzył dla sławy literackiej, ale ku nawróceniu grzeszników.