Motyw zwierzęcia - Motyw zwierzęcia w literaturze na przykładzie „Folwarku zwierzęcego” Orwella oraz wybranych utworów

Zwierzęta na kartach literatury pojawiają się najczęściej jako postacie noszące cechy typowo ludzkie. Ich zwierzęca postać ma przede wszystkim symbolizować pewne cechy charakteru i postawy typowe dla człowieka. W ten sposób posługiwano się bohaterem zwierzęcym w bajkach. Wystarczy przypomnieć liczne utwory Ignacego Krasickiego. W jego bajkach pojawiają się takie zwierzęta jak lis, kruk, zając, jagnię, wilk, szczur, kot czy ptaki. Wszystkie one są nośnikami cech ludzkich. Lis najczęściej jest chytry i przebiegły, ale też mądry, jagnię symbolizuje niewinność i bezbronność, wilk jest agresorem, a szczur charakteryzuje się pychą i głupotą. Cechy charakteru, przypisywane poszczególnym zwierzętom w bajkach, są oczywiście kwestią umowną i nie mają odniesienia do rzeczywistych zachowań zwierząt. Są raczej wyrazem ludzkich przekonań na ten temat, opartych często na luźnych skojarzeniach.

W podobny sposób posłużył się bohaterem zwierzęcym Georege Orwell w „Folwarku zwierzęcym”, choć u niego charakterystyki poszczególnych bohaterów są znacznie bardziej rozbudowane. Na pierwszy plan wysuwają się świnie, osobniki rządne władzy, umiejące manipulować innymi. Same niezdolne do przemocy, posługują się psami, wprowadzając na farmie rządy terroru. Jednak świnie, choć w większości ukazane w negatywnym świetle, znacznie się między sobą różnią. Bezwzględny Napoleon odnosi sukces, ponieważ nie dopuszcza sprzeciwu i nie waha się użyć przemocy. W opozycji do niego stoi Snowball, inteligentny i pomysłowy. Ponosi porażkę, ponieważ jest uczciwy i sprzeciwia się dyktaturze Napoleona. Do negatywnych postaci należy niewątpliwie Squealer, mistrz propagandy i przekłamywania historii. Badacze wskazują na pierwowzory tych postaci, i tak Napoleon przypomina Stalina, Snowball - Lwa Trockiego, a Squealer - Mołotowa. W bajkach zwierzęta były bardziej anonimowe, nosiły pewne ogólne cechy charakterystyczne dla człowieka, najczęściej, jedną lub dwie. Ich postacie były raczej schematyczne. U Orwella każda postać jest indywidualna, podobnie jak jej pierwowzór.

Dobór zwierząt do poszczególnych ról nie jest przypadkowy, podobnie jak w bajkach ich ludzkie cechy mają związek z ich zwierzęcą naturą. I tak koń jest silny i pracowity, ale w pełni poddany władzy innych. Psy bywają agresywne i budzą strach, osioł jest niepokorny i uparty, a kruk mądry i przewidujący.

Znacznie rzadziej literatura opowiada historie prawdziwych zwierząt, bez antropomorfizowania. Przykładem może być opowiadanie Romana Pisarskiego „O psie, który jeździł koleją”, wzruszająca opowieść o wiernym kundelku, który sam podróżował po kraju pociągiem. W podobnej konwencji została napisana książka „Lessie wróć”, opowiadająca o przyjaźni między chłopcem a owczarkiem. Los zwierzęcia często ma być metaforą ludzkiego życia. W ten sposób można odczytać opowieść Gustawa Morcinka o „Łysku z pokładu Idy”. Tytułowy bohater jest koniem, nie nosi on ludzkich cech, ale wzbudza ludzkie uczucia, sympatię i współczucie.

Wreszcie można wskazać na trzeci sposób wykorzystania postaci zwierzęcych w literaturze, poprzez nadanie im znaczenia symbolicznego, ale bez wyraźnej antropomorfizacji. Takim symbolem zła w Starym Testamencie jest wąż. W Księdze Rodzaju stanowi on uosobienie szatana, nakłania pierwszych ludzi do grzechu. Nie jest więc ani zwykłym wężem, ponieważ może mówić i ma wolną wolę, ale nie jest też metaforycznym ukazaniem człowieka. Symboliczne znaczenie ma też tytuł opowiadania Żeromskiego „Rozdziobią nas kruki, wrony...”. W treści utworu pojawiają się owe ptaki w znaczeniu dosłownym, przylatują, by rozdziobywać martwe ciała powstańców. Ale w tytule ptaki mają znaczenie symboliczne i odnoszą się do ludzi, którzy żerują na cudzym nieszczęściu. W kontekście rozbiorów takimi krukami i wronami są zaborcy i wszyscy, którzy korzystają na współpracy z nimi.

Literatura nieodmiennie odnosi się do człowieka. Wprowadzenie do utworu postaci zwierzęcych też służy przekazaniu pewnej prawdy o człowieku, często w sposób metaforyczny. Zwierzęcy bohaterowie są poddani antropomorfizacji, przypominają więc w swoich zachowaniach człowieka, rozmawiają, myślą, kochają i nienawidzą. Podobnie historie, których zwierzęta są po prostu zwierzętami, służą ukazaniu ich relacji z człowiekiem, a więc w efekcie także charakterystyce ludzi.