Czesław Miłosz „Dolina Issy” - problematyka utworu

„Dolina Issy” to wydana w roku 1955 liryczna powieść autorstwa Czesława Miłosza opowiadająca o problemach mieszkańców litewskiej wsi Gina nad Issą, kłopotach małego Tomasza Surkonta próbującego przystosować się do rzeczywistości, na którą wpływa kultura dwóch państw - Polski i Litwy. Jest to książka niezwykła, poruszająca. Autor włożył w nią swoją duszę. „Dolina Issy” jest także zbiorem wspomnień i biograficznych nawiązań do życia Miłosza.

Najpoważniejszym problemem omawianym w lekturze jest problem styku i nieustannego przenikania się dwóch kultur - polskiej i litewskiej. Mały Tomasz dorasta w środowisku litewskim. Jeszcze jako dziecko nie rozumie, że miesza język ojczysty z litewskim, co jest w późniejszym czasie przyczyną wielu jego upokorzeń, szczególnie w szkole. Nienawiść niektórych Litwinów do Polaków odczuwa już jako dziecko, kiedy przychodził po nauki do Józefa zwanego Czarnym: „Należał do tego plemienia, które zyskało u kronikarzy naszych czasów tytuł nacjonalistów, czyli pragnął służyć chwale Imienia. I tutaj kłopot, przyczyna jego żalów. Bo jemu chodziło oczywiście o Litwę, a Tomasza miał uczyć czytać i pisać przede wszystkim po polsku. Że Surkontowie uważali się za Polaków, traktował jako zdradę…”.

Zasadniczym źródłem problemów i nieporozumień między Polakami a Litwinami było miasto Wilno. „…że miasto Wilno Polacy uważają za swoją własność, a Litwini za swoją stolicę bezprawnie zagrabioną przez Polaków”. Książka ma wyraźny wydźwięk polityczny. Autor „Doliny Issy” na podstawie własnych doświadczeń opowiada, jak to jest żyć na styku dwóch kultur. Tomasz to dziecko - Polak zamieszkujący tereny litewskie w bardzo ciężkich czasach.   

„Dolina Issy” to też wspaniała książka o dzieciństwie spędzonym w istnej Arkadii, choć Arkadii tej bardziej realistycznie ukazanej. W Ginie zawsze coś się dzieje: są tutaj zbrodnie, samobójstwa, sprawy kryminalne i te wesołe. Wokół tej litewskiej wioski rozgrywa się akcja całego utworu. To właśnie tutaj Tomasz spędza swoje niemal beztroskie dzieciństwo. Nawet wojna zdaje się tutaj nie docierać (do pewnego czasu). Życie mieszkańców wsi jest niezwykle barwne.

Poznajemy tutaj najróżniejsze postacie, poczynając od bardzo specyficznej rodziny samego Tomasza (matka i ojciec podróżują w celach zarobkowych, dzieckiem opiekuje się babcia i dziadek), poprzez niby-leśniczego Baltazara, a kończąc na samobójczyni Magdalenie, która potem straszy mieszkańców spokojnej wsi. Dolina Issy to kraina ludzi przesądnych, zabobonnych.

W tej właśnie mozaikowej kulturze wyrasta młody człowiek, który do końca nie wie, gdzie jest jego miejsce na ziemi, gdy zostaje mu ono odebrane. To też powieść o motywie ojczyzny utraconej. Zamieszkujący do tej pory Ginę Tomasz, który nigdy zbyt wiele nie podróżował, zostaje pozbawiony kraju lat dziecinnych. Jest to symboliczne przejście w poważniejszy etap życia.

We wzruszającej scenie pożegnania matki i syna wyjeżdżających z litewskiej wsi - Doliny Issy sam autor wtrąca swój komentarz, życząc małemu Tomaszowi szczęścia na przyszłej drodze życia. Dodaje też, że kultura, w której zatopiony był dotychczas bohater, w jakiś sposób już go ukształtowała. Jedyne, co teraz pozostaje, to mieć nadzieję na lepsze jutro. Autor ma przy tym świadomość, że wielki świat może zmienić bohatera, ale wie na pewno, że Tomasz nigdy nie zapomni swojego kraju lat dziecinnych i na pewno będzie tęsknił za już utraconą ojczyzną.

„Dolina Issy” to przejmująca powieść o nas samych, poszukiwaniu samego siebie, naszego związku z ojczystą ziemią - ziemią, którą nazywamy własną, małą ojczyzną. Miłosz zastrzega przy tym, że nie jest to jego wspomnienie z dzieciństwa, ale niewątpliwie w powieści zawarł wiele wątków autobiograficznych. To wspaniała wyprawa w świat dzieciństwa.