Marcel Proust - biografia, życiorys

Francuski pisarz zasłynął głównie wielotomową powieścią pt.: „W poszukiwaniu straconego czasu”. W jego twórczości często przewijają się wątki związane ze zmianami społecznymi, a także dotyczące analizy psychologicznej bohaterów. „W poszukiwaniu…” określane jest jako arcydzieło i nieustannie omawiane przez krytyków i recenzentów, którzy co rusz dopatrują się nowych odniesień.

Artysta urodził się w niespokojnym czasie tłumienia działań Komuny Paryskiej. Był to rok 1871. Pochodził z inteligenckiej rodziny. Jego ojciec był lekarzem – epidemiologiem – i napisał liczne książki z tej dziedziny. O matce wiadomo natomiast, ze była osobą oczytaną, inteligentną i bardzo dobrze wykształconą. Znała także języki obce, dzięki czemu pomagała synowi w czasie późniejszym przy niektórych tłumaczeniach wierszy (np. Ruskina). Jego związki z matką były bardzo bliskie – Jeanne Clemence Weil wspierała go we wszystkich literackich zamierzeniach, choć skrycie marzyła, aby Marcel znalazł sobie jakąś porządną, dochodową pracę. Mimo to przez całe życie była jego najlepszą przyjaciółką i troszczyła się o niego, jako że chłopiec był słabego zdrowia. Cierpiał bowiem na astmę, a powtarzające się ataki uniemożliwiały mu prowadzenie w miarę aktywnego życia.

Mimo swej choroby Proust służył przez rok w armii francuskiej, podjął nawet okresową pracę w bibliotece, jednak nigdzie na dłuższą metę nie mógł znaleźć zatrudnienia, gdyż w istocie go  nie szukał, mieszkając do końca życia z rodzicami. Po ich śmierci odziedziczył gigantyczny spadek, który umożliwiał mu zajęcie się wyłącznie pisarstwem bez konieczności zarabiania na swoje utrzymanie. Krążyła o nim opinia człowieka leniwego i zadufanego w sobie, co znacznie utrudniało mu kontakty z potencjalnymi wydawcami. Wiadomo także, że był homoseksualistą, jednak wszelkie domysły co do ewentualnych partnerów pisarza są jedynie spekulacjami.

Czas od roku 1903 do 1905 był bardzo trudny dla Prousta, gdyż wiązał się z bolesnymi zmianami. Na początku z domu rodzinnego wyprowadził się jego brat, który postanowił się ożenić, następnie umarł ojciec Marcela, a niedługo potem matka, co znacząco odbiło się na zdrowiu i kondycji psychicznej pisarza. Rzadko wychodził z domu większość czasu spędzając w łóżku i pisząc powieści. Zmarł w wieku pięćdziesięciu jeden lat w 1922 roku i został pochowany na cmentarzu w Paryżu.

Marcel dość wcześnie zajął się tworzeniem wierszy i felietonów. Związany był z różnymi czasopismami literackimi, gdzie regularnie publikował swoje juwenilia. Pod koniec XIX wieku napisał „Les Plaisirs et les Jours” oraz „Jan Santeuil”, które jednak nie spotkały się z ciepłym przyjęciem przez krytykę. Zajął się więc Proust tłumaczeniami, zwłaszcza swojego ukochanego Ruskina, którego podziwiał i jak sądził, znał kilka jego dzieł na pamięć. John Ruskin był angielskim pisarzem oraz krytykiem sztuki. Blisko związany z malarstwem prerafaelitów, spopularyzował ów trend w sztuce. Proust nie pracował sam przy przekładach dzieł angielskiego artysty. Nie znał biegle języka angielskiego, dlatego przy translacji pomagała mu matka oraz kuzynka. Dzieła zostały bardzo ciepło przyjęte przez krytykę.

W pierwszej dekadzie XX wieku Proust podejmował liczne kreatywne działania literackie, które pomogły mu ukształtować swój styl i zdobyć świadomość literacką. W tym okresie publikował pastisze, felietony i eseje. Oprócz Ruskina fascynował go talent Dostojewskiego, Tołstoja, Stendhala, Flauberta czy Montaigne'a. W tym okresie Proust rozpoczął pracę nad swoim największym dziełem pt.: „W poszukiwaniu straconego czasu”. Siedmiotomowa powieść stanowi jedną z najważniejszych książek w historii literatury światowej, jest lekturą obowiązkową nie tylko dla każdego literaturoznawcy i miłośnika kultury Francji, ale wielkiej literatury w ogóle. Proust w całości napisał powieść, jednak nie zdążył poprawić ostatnich dwóch tomów, co uczynił za niego jego brat Robert.

„W poszukiwaniu straconego czasu” jest powieścią niezwykłą, gdyż stanowi dzieło prekursorskie i genialnie, wykorzystując takie trendy jak psychoanaliza czy impresjonizm. Proust położył nacisk na psychologizm postaci wnikając w umysły swych bohaterów i przedstawiając czytelnikom ich procesy myślowe. Dowartościował także rolę odbiorcy jako dodatkowego twórcy dzieła. Nie był on już czytelnikiem pasywnym odbierającym to, co autor chce przekazać na kartach swej książki, ale aktywnym kreatorem znaczenia przedstawianych zdań. Powieść zawiera wiele wątków autobiograficznych, podobnie jak inne dzieła Prousta. Okolice zapamiętane z dzieciństwa, bliskie osoby czy konkretne sytuacje stanowiły główny budulec dzieła. Sam główny bohater zdaje się być alter ego artysty.

Pierwszy tom rozpoczyna się słynną sceną zjedzenia ciastka – magdalenki – którego smak przypomina głównemu bohaterowi, Marcelowi, sytuacje z dzieciństwa. Bohater zapada się więc w przeszłość wspominając swoje życie, które poznajemy od najmłodszych lat po wiek dojrzały. Jesteśmy świadkami wydarzeń wieku młodzieńczego, trzech wielkich miłości bohatera oraz rozmaitych przygód. Niemała jest liczba postaci, które pojawiają się w utworze – jest to mniej więcej dwieście osób. Historie i przygody przeplatane są rozważaniami głównego bohatera na tematy filozoficzne, estetyczne i społeczne.    Bardzo ważna dla dzieła Prousta jest wizualność oraz malarskość wypowiedzi. Autor jako miłośnik sztuki, tworzył niektóre ze swoich postaci na kształt bohaterów znanych obrazów m.in. El Greca czy Rembrandta.

Do zbieżności z historią sztuki dołącza się także projekt Prousta, jakoby jego dzieło przypominać miało w swym metaforycznym sensie katedrę gotycką, w której każdy pojedynczy element łączy się z innymi tworząc doskonałą i pełną całość. Pierwotnie autor miał zamiar tytułować tomy poszczególnymi nazwami architektonicznymi, jednak zrezygnował ze swojego pomysłu. Kolejnym odniesieniem do owej koncepcji jest sposób odbioru dzieła przez czytelników, którzy od wątku głównego, a więc postaci narratora, który wyrażony jest w pierwszej osobie liczby pojedynczej, przechodzą do epizodów coraz słabiej z nim związanych. Taka rozgałęziająca się narracja przypomina sposób zwiedzania katedry gotyckiej, gdzie najpierw przechodzi się przez nawę główną, by potem udawać się do naw bocznych oraz kaplic.

Fakt ten powoduje, iż odbiorca odnosi całkiem inne wrażenia w czasie lektury tej powieści. Nie ma ona bowiem zwyczajnej kompozycji, gdzie najpierw wprowadzone zostają główne elementy, by potem być uzupełniane przez fakty mniej znaczące, ale posiada konstrukcję linearną, posuwającą się do przodu. Dopiero na koniec jesteśmy świadkami tego, iż wszystkie elementy zostały świadomie wprowadzone, gdyż składają się na filozofię wyjaśniającą się na ostatnich kartach powieści.

Bardzo ważne są także układy numeryczne. Proust wprowadza rozmaite podziały, by uwidocznić związki bądź przeciwieństwa istniejące między osobami i wartościami. Dostrzegamy więc układy dwójkowe, jakby lustrzane, w nich zawarty jest układ trójdzielny dotyczący przede wszystkim głównego bohatera, którego życie dzieli się na trzy okresy, następnie bardzo ważny jest również układ siódemkowy.

W Polsce „W poszukiwaniu straconego czasu” pojawiło się w tłumaczeniu Tadeusza Boya- Żeleńskiego, Macieja Żurowskiego, Juliana Rogozińskiego oraz Magdaleny Tulli. Niewątpliwie powieść Prousta zasługuje na uwagę oraz lekturę, mimo iż nie jest to powieść w odbiorze najłatwiejsza. Warto jednak zadać sobie odrobinę trudu, by poznać jedno z największych dzieł literatury światowej.