Warszawa - obraz Warszawy w utworach literackich okresu wojny i okupacji

Spowita wojennym zniszczeniem Warszawa jest miejscem, w którym toczy się akcja wielu dzieł literackich. Okupacja niemiecka spustoszyła miasto nie tylko pod względem materialnym (zniszczone budynki), ale dokonała także zmian w mentalności zamieszkujących ją ludzi. Przyjrzyjmy się sposobowi przedstawienia tego miejsca w różnych utworach literackich.

„Pożegnanie z Marią” to opowiadanie Tadeusza Borowskiego. Głównym jego wątkiem jest opowieść o miłości narratora (Tadka) i tytułowej bohaterki. Uczucie to osadzone zostało w realiach pogrążonej w wojennym chaosie Warszawy. Miasto jest przestrzenią niegościnną, mroczną i złowrogą. Stanowi zupełną opozycję do bezpiecznego mieszkania, w którym zakochana para może radośnie spędzać czas.

Na zewnątrz zmianie ulega nawet język. Ludzie porozumiewają się w sposób zdawkowy i konkretny, byle tylko nie budzić jakichkolwiek podejrzeń. Każdy dba o własne dobro i koncentruje się na działaniach mogących mu je zapewnić. Po zmroku życie staje się bardzo zagadkowe. Ulice przemierzają tajemnicze postaci, słychać przytłumione rozmowy, ale nawet pod osłoną nocy nikt nie jest bezpieczny. Miasto jest przecież obszarem polowań – niemieckie oddziały przemierzają ulice i łapią każdego, kto wyda się im choć trochę podejrzany. W taki właśnie sposób kończy się historia Marii, która opuszcza Warszawę wywożona na wielkiej ciężarówce.

W „Pożegnaniu z Marią” wspomniane zostaje także warszawskie getto. Nie wiemy o nim wiele, możemy przeczytać jedynie zdawkowe relacje kobiety, której udało się z niego uciec. Cieszy się ona, gdyż oznacza to jej powrót do świata żywych. Niewielu udawało się opuścić zamkniętą przestrzeń. Nawet bardzo bogata starsza pani, chociaż sama tego dokonała, nie mogła wydostać z tego miejsca swojej córki.

Getto pojawia się także w wierszu Czesława Miłosza – „Campo di Fiori”. Utwór ten opiera się na dychotomii między światem zewnętrznym a tym, co znajduje się za murami – obszarem zniewolenia i śmierci. Radosna melodia karuzeli zagłusza kolejne salwy oddawane przez Niemców. Wiatr niosący dym płonących domów, rozwiewał suknie dzieciom bawiącym się poza murami.

Obraz wydarzeń mających miejsce w getcie możemy poznać także dzięki książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall. Jest to opowieść o powstaniu w getcie warszawskim, które miało miejsce wiosną 1943 roku. Jego przyczynami były urągające człowieczeństwu warunki życia – bieda, głód, zatłoczenie i wszechobecna świadomość tragicznego końca. Getto było więc miejscem, w którym ludzie żyli gorzej niż zwierzęta, mając przy tym nieustanne przeświadczenie o bliskiej śmierci – w końcu największym dobrodziejstwem była ampułka cyjanku, która pozwalała samodzielnie zadecydować o odejściu z tego świata.

Bardzo ciekawym dziełem opisującym wojenną Warszawę jest „Pamiętnik z powstania warszawskiego” autorstwa Mirona Białoszewskiego. Oczywiście uwzględniona jest w nim perspektywa indywidualna zwykłego mieszkańca miasta. Już sama konstrukcja językowa (stosowanie krótkich zdań lub ich równoważników) oddaje atmosferę tych 62 dni. Szybka, przerywana, niespokojna – takie właśnie było życie. Ludzie, którzy nie brali udziału w walkach (tak jak bohater i jego przyjaciel Swen) pomagali organizować jedzenie i wszelkiego rodzaju pomoc dla powstańców. Uczestnicy starć zbrojnych wykazywali się niezwykłą odwagą, starali się działać w konspiracji, by wyrządzić Niemcom jak największe szkody i nie ponieść przy tym strat. Warszawa stała się wielkim polem bitwy, a zniszczenia jakie jej dotknęły, były przyczyną łez wielu ludzi.

Literatura często podejmuje temat stolicy Polski w czasie II wojny światowej. Przedstawiane są bohaterskie akty walki z okupantem, urągające warunki życia (głównie w getcie), ale także próby normalnej egzystencji. Wspólnym mianownikiem, do którego można sprowadzić te wszystkie aspekty jest fakt, iż był to wielki okres próby dla człowieczeństwa i wartości.