Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki (na przykładzie książki „Kubuś fatalista i jego pan” Diderota)

Jak można wnioskować z samej nazwy gatunku, powiastka filozoficzna to niewielkich rozmiarów powieść o charakterze filozoficznym. Forma ta zrodziła się w okresie oświecenia i wówczas też święciła swoje triumfy, ponieważ doskonale nadawała się do propagowania poglądów filozoficznych i koncepcji światopoglądowych oraz pełnienia funkcji dydaktycznej. Doskonałymi przykładami osiemnastowiecznych powiastek są „Kandyd” Woltera i „Kubuś Fatalista i jego pan” Denisa Diderota.

Dzieło Diderota to rodzaj wykładni filozofii fatalistycznej. Tytułowy Kubuś to sługa, który jest samorodnym filozofem, jego rozważania koncentrują się na wolnej woli człowieka. Zgodnie z koncepcją fatalizmu, głosi istnienie odgórnego planu ludzkich dziejów, który musi się wypełnić niezależnie od działań człowieka. Kubuś mówi na przykład: „Kroczymy w ciemnościach pod tym, co zapisane w górze”, albo „Wszystko, co nas spotyka na świecie dobrego i złego, zapisane jest w górze”. Te przekonania, nie przeszkadzają mu domagać się sprawiedliwości i aktywnie szukać szczęścia.

Jako gatunek epicki powiastka ma charakter narracyjny. „Kubuś Fatalista i jego pan” to utwór, w którym dominują dialogi. Poszczególni bohaterowie często opowiadają krótkie historyjki, stanowiące swoistą dygresję w utworze. Ale całość opowiadana jest przez trzecioosobowego narratora, mającego dystans do przedstawianych wydarzeń, a czasem wtrącającego także swoje dygresje, jak na przykład opowieść o pani Gausse czy pewnym cukierniku.

Zgodnie z oświeceniowym założeniem, literatura miała bawiąc - uczyć i ucząc - bawić. Także powiastka filozoficzna starała się godzić funkcję dydaktyczną z lekką i dowcipną formą. Nauka i morał płynęły z poszczególnych opowiastek. Wiele maksym wypowiadanych jest wprost przez Kubusia lub innych bohaterów. Ale czytelnik ma prawo się z nimi nie zgadzać. Tak przewrotnie brzmi wypowiedź „oryginalnego człowieka”, który tak wyraża się o nauce: „Bo i mnie niczego nie uczono i wcale nie czuję się przez to gorszy. Jeżeli mają [jego dzieci] głowę na karku to dadzą sobie radę jak ja, a jeżeli są osły to czego bym ich nie nauczył, pomnożyłoby tylko ich osielstwo”. Dlatego do głosu dochodzi co jakiś czas narrator, dodaje swoje komentarze, lub skłania do rozważenia jakiejś kwestii.

Powiastka miała też bawić, dlatego jej fabuła jest lekka i egzotyczna. Diderot przytacza wiele historii, często komicznych, ocierających się o romans awanturniczy. Wartka akcja, zabawne zdarzenia i dowcipne uwagi, mają przykuć uwagę czytelnika. W „Kubusiu Fataliście” akcja jest zdecydowanie podporządkowana wykładni fatalizmu. Zdarzenia są dość chaotyczne, dygresyjny charakter rozbija fabułę na cząstki, a przeszłość, teraźniejszość i przyszłość wciąż się przeplatają. Fabuła jest niejako zachętą do zapoznania się z filozofią. Całość utrzymana jest w lekkim tonie. Elementem komizmu w utworze Diderota jest już samo zestawienie inteligentnego i zaradnego sługi-filozofa z biernym i bezmyślnym panem, który jest tu raczej słuchaczem i tłem dla Kubusia.

Powiastka filozoficzna często służyła obrazowaniu i krytyce panujących stosunków społecznych. W XVIII wieku we Francji rządził król, a dominującą warstwą była arystokracja. Diderot zapowiada poniekąd nastanie nowego porządku społecznego, w którym niższe warstwy, dzięki swej zaradności i sprytowi, zdominują oligarchię dobrze urodzonych. W tym duecie pana i sługi to właśnie sługa wysuwa się na pierwszy plan, jest postacią dominującą. Przewyższa swego pana intelektem i sprytem. To jego autor uczynił wyrazicielem idei fatalizmu. Pan natomiast ucieleśnia największe wady francuskiej arystokracji. Okazuje się zależny od swego sługi, sam jest niezaradny i znudzony, jego życie to próżniaczy żywot ziemianina, który nie widzi dla siebie żadnego celu.