Molier „Świętoszek” jako dramat klasyczny - cechy

Molier tworzył we Francji w XVII wieku. Jest to okres rozwoju literatury klasycznej, a więc nawiązującej do wzorów antyku. Już renesans przyniósł odrodzenie się starożytnego modelu tragedii. Jednak komedia pozostawała nieco w cieniu. Molier nadał jej nową jakość, połączył antyczne wzorce z  dorobkiem włoskiej commedia dell’arte oraz rodzimą tradycją ludowej farsy.

Komedia starożytna rozwijała się przez wieki, a jej kształt zmieniał się wielokrotnie. Początkowo stanowiła po prostu wesołą pieśń chóru. Z czasem nabrała charakteru dramatycznego, obejmowała już wystąpienia dwóch chórów, przekomarzających się ze sobą. Dopiero później zaczęto rozpisywać komedie na role aktorów. Wiedzę o rozwoju gatunku i jego wyznacznikach czerpiemy głównie z „Poetyki” Arystotelsa. W przeciwieństwie do tragedii, gatunku wysokiego, komedia służyła zabawie i rozrywce. Nie była więc obwarowana licznymi wymogami formalnymi. Mogła posługiwać się potocznym, rubasznym językiem, dozwolonie były wszelkie chwyty, sceny przemocy, nadzwyczajne zwroty akcji, wszelkie nieprawdopodobieństwa.

Molier odwoływał się głównie do twórczości Arystofanesa z Aten (komedia stara) oraz Plauta (komedia średnioattycka). Sztuki Arystofanesa mają charakter prześmiewczy, autor kpi między innymi z Sokratesa czy Eurypidesa, uderza w konkretne osoby i ich poglady. Jego krytyka jest cięta i dowcipna. Ważną cechą jego utworów jest też charakter obyczajowy, dający prześmiewczy, ale wiarygodny obraz ówczesnego społeczeństwa ateńskiego. Podobna idea przyświeca Molierowi, który nie tylko rozśmiesza, ale też kreśli obraz stosunków społecznych panujących w siedemnastowiecznej Francji. W „Świętoszku”, podobnie jak w innych utworach tego autora, odnajdziemy obyczaje i normy funkcjonujące wśród mieszczan. Jednak ostrze satyry Moliera nie jest wymierzone w konkretne osoby. Wzorem Arystofanesa ośmiesza ludzkie wady, słabości, poglądy, ale anonimowo. Jego bohaterowie są nosicielami pewnych cech, jednak nie wskazują jednoznacznie na nikogo znanego w życiu publicznym.

Wpływ Plauta można dostrzec w kreowaniu intrygi i wartkiej akcji oraz skłonności do tworzenia typów ludzkich. Harpagon Moliera przypomina pod wieloma względami bohatera „Skarbu” Plauta. Ponadto rzymski komediopisarz stworzył takie typy jak żołnierz samochwała, nierozważny młodzieniec czy wykazujący się dużym sprytem niewolnik. W „Świętoszku” Molier stworzył taki właśnie ludzki typ, obłudnika pod maską nadzwyczajnej pobożności kryjącego prawdziwą naturę oszusta.

Komedia antyczna oparta była na rozwoju intrygi. Jej zadaniem było rozśmieszenie publiczności, czasem też nauka. Kreacje bohaterów były podporządkowane tym celom i w związku z tym dość schematyczne. Ich charakterystyka sprowadza się na ogół do jednej dominującej cechy, warunkującej ich postępowanie. Tak też przedstawia swych bohaterów Molier, akcentując to niejednokrotnie już w tytule sztuki, Tartuffe jest świętoszkiem, tak jak Harpagon skąpcem.

Pod względem formalnym Molier stara się nie naruszać trzech jedności. Akcja „Świętoszka” w całości toczy się w domu Orgona. Trudno powiedzieć, jak długo trwa, można  przyjąć, że zamyka się podczas jednego dnia. Przebieg zdarzeń konsekwentnie zmierza do punktu kulminacyjnego, ujawnienia się niegodziwości Tartuffa. Orgon i jego matka są zaślepieni, nie dostrzegają dwulicowości swego gościa. Kolejne zdarzenia odkrywają jego prawdziwą naturę, zwiększając napięcie. W punkcie kulminacyjnym tę prawdę dostrzega w końcu także Orgon z matką. Nie ma tu miejsca na wątki poboczne, opóźniające rozwiązanie intrygi.

„Świętoszek” to komedia charakteru, piętnująca podwójną moralność. Podobnie jak antyczni mistrzowie, Molier bezlitośnie ośmiesza postawę głównego bohatera. Autor niejednokrotnie negatywnie oceniał rosnącą rolę kościoła katolickiego w społeczeństwie i polityce. Tu posunął się chyba za daleko, ponieważ już po pierwszym wystawieniu, zakazano jej wykonywać, a każdemu, kto ją przeczyta groziła klątwa.