Praca u podstaw - hasło programowe pozytywistów na przykładzie nowel Henryka Sienkiewicza

Praca u podstaw to jedno z głównych haseł programowych pozytywizmu. Jego założenia sformułowali Aleksander Świętochowski oraz Leopold Mikulski w cyklu artykułów pt. „Praca u podstaw”, ogłoszonym w 1873 r. w „Przeglądzie Tygodniowym”. Był to program oświaty i edukacji najniższej warstwy społecznej, a jego celem było stworzenie świadomych swoich praw i obowiązków obywateli.

Pozytywiści w swoich utworach starali się akcentować potrzebę edukacji najbiedniejszych, dlatego ich teksty nierzadko dotykają właśnie tej problematyki. Wystarczy wspomnieć chociażby takie nowele jak: „Szkice węglem”, „Janko Muzykant” Sienkiewicza, „Antek” Prusa, „ABC” Orzeszkowej, „Siłaczkę” Żeromskiego itd. Również w powieściach kwestia  ta często pojawia się jako jeden z wątków bądź epizodów, np. w „Lalce” Prusa w „Nad Niemnem” Orzeszkowej czy w „Ludziach bezdomnych” Żeromskiego. Ideę pracy u podstaw przybliżają reprezentatywne nowele Sienkiewicza.

„Szkice węglem” to historia zmagań z własną bezsilnością małżeństwa Rzepów. Rzecz dzieje się we wsi Barania Głowa, tuż po uwłaszczeniu chłopów. Tamtejszy pisarz gminny –  Zołzikiewicz zakochał się (a raczej pałał pożądaniem) w młodej mężatce – Maryśce Rzepowej. Kobieta odrzuciła jego miłosne zaloty, za co ten, mszcząc się, podsunął wójtowi Burakowi pomysł wysłania jej męża Wawrzona do wojska. Wawrzon po pijanemu podpisał zobowiązanie, że do wojska pójdzie. Kiedy nazajutrz dotarło do niego, co zrobił, pogrążył się w wielkiej rozpaczy. Na nic zdały się prośby i płacze biednej Maryśki, nie pomógł ani ksiądz, ani dziedzic, ani naczelnik. Załamana kobieta oddała się Zołzikiewiczowi, licząc, że zwróci kontrakt, niestety okazał się on zwykłym łajdakiem, który z niej zadrwił. Wawrzon w akcie desperacji zabił żonę i podpalił dwór.

Ta dramatyczna w swoim finale nowela odwołuje się do hasła pracy u podstaw, pokazując konieczność likwidacji wiejskiego zacofania. Sienkiewicz ukazał chłopów jako warstwę nieświadomą swoich praw, niemającą szans w zderzeniu z rosyjską administracją, nieznającą sądowych procedur ani urzędowych praktyk. Dlatego tak ważne było oświecenie chłopów, zainteresowanie ich sytuacją całego społeczeństwa, zapewnienie im odpowiedniej edukacji i pomocy.

Z kolei nowela pt. „Janko Muzykant” pokazuje inny aspekt hasła pracy u podstaw, a mianowicie konieczność wsparcia wiejskich dzieci niemających szans na rozwijanie zdolności w własnym, zacofanym środowisku.

Jest to historia dziesięcioletniego chłopca, którego talent muzyczny zostaje zmarnowany przez ignorancję otoczenia. Janek poświęca życie za chęć spełnienia swojego jedynego marzenia – dotknięcia prawdziwych skrzypiec. Zostaje przyłapany w dworze w momencie, gdy sięga po ukochany instrument. Kara, którą wymierza mu wiejski sąd okazuje się zbyt surowa dla małego, wybiedzonego dziecka. Chłopiec umiera. Do dworu powracają zaś z podróży zagranicznej młodzi państwo, którzy zachwalają nieustannie tamtejsze talenty i wyrażają uznanie dla ludzi, którzy je wspierają.

Sienkiewicz jednoznacznie oskarża za śmierć Janka, nie stójkowego, który pobił chłopca, lecz właśnie bogatych państwa, którzy zamiast zainteresować się tym, co dzieje się dookoła nich wolą popierać obce talenty. Marnują zdolności dziecka, które miało przed sobą całe życie, być może, gdyby dano mu szansę, życie sławnego skrzypka.

Powyższe przykłady pokazują, jak nurtującym problemem była kwestia pracy u podstaw. Pozytywiści zdawali sobie sprawę, że tylko pomoc najbiedniejszym, zapewnienie im godziwych warunków życia i umożliwienie edukacji pozwoli na uzdrowienie całego społeczeństwa.