Surrealizm w literaturze – opisz na dowolnie wybranych przykładach

Surrealizm jako awangardowy prąd literacki narodził się we Francji, niedługo po zakończeniu I wojny światowej. Sam termin został po raz pierwszy użyty przez Guillaume’a Apollinaire’a w 1917 roku jako określenie nowatorskiej techniki twórczej, która zwracała uwagę na to, co „pozarozumowe”. Surrealiści interesowali się więc zagadnieniami przynależnymi do kręgu psychoanalizy spod znaku Zygmunta Freuda i Carla Gustava Junga, analizując ludzką podświadomość i jej możliwości twórcze.

Głównym tematem literatury utrzymanej w tej stylistyce były takie zjawiska jak marzenia senne, halucynacje czy duchowa ekstaza, które stały w ostrej opozycji wobec sztuki realistycznej i empirycznej. Nawiązywano tu do epoki romantyzmu z jej mistycyzmem i eksponowaniem roli niezależnej od racjonalnych praw energii twórczej artysty. W tym celu posługiwano się rozmaitymi strategiami, przede wszystkim częstym operowaniem absurdem i groteską, które miały na celu zaskakiwanie odbiorcy i ujawnianie cudowności świata kreowanego przez twórczą wyobraźnię. Takie założenia wynikały z poczucia kryzysu kultury i cywilizacji związanego z doświadczeniem wojny światowej, w jej obliczu traciły bowiem na znaczeniu wszelkie próby racjonalnego zbadania rzeczywistości.

Surrealiści inspirowali się popularnym w połowie XIX wieku pisarzem, Comte de Lautréamontem, zwłaszcza jego dziełem „Pieśni Maldradora”, w którym zarysował  koncepcje tworzenia sztuki przy udziale podświadomości. Korzystali też z osiągnięć dadaizmu, ale wypracowali własne rozwiązania artystyczne, wśród których na szczególną uwagę zasługuje koncepcja tzw. „écriture automatique” – „pisma automatycznego” – które miało polegać na tworzeniu dzieł literackich niejako bez udziału świadomości, przez poddanie się strumieniowi wolnych skojarzeń narzucanych przez wewnętrzny głos medium, które samodzielnie kreowało formę i treść utworu, stanowiącego często w finale zaskoczenie dla samego autora. Rezygnowano wobec tego z estetyzmu sztuki i jej utylitarnych powinności wobec społeczeństwa, stosowano strategię prowokacji estetycznej i moralnej, jaką niosły ze sobą utwory nieograniczane żadnymi regułami racjonalizmu.

Za najważniejszego teoretyka kierunku uważa się poetę André Bretona, który w 1924 roku opublikował tom prozy poetyckiej pt. „Rozpuszczalna ryba”, znany w powszechnym odbiorze jako „Manifest surrealizmu”. Kilka lat wcześniej założył on pismo „Littérature”, gdzie zaczęła formować się pierwsza grupa twórców surrealistycznych, później zaś organami awangardowego ruchu były pisma „La Révolution Surréaliste”, „Le Surréalisme au Service de la Révolution” oraz „Minotaure”.

Do najważniejszych pisarzy tworzących w stylistyce surrealizmu należeli, obok André Bretona i Louisa Aragona jako założycieli, m.in. Rene Char, Max Ernst, Tristan Tzara, czy Philippe Soupault. Na gruncie literatury polskiej elementy podobnej poetyki odnajdujemy w dziełach twórców skupionych wokół grupy Żagary, a także w poezji m.in. Józefa Czechowicza, Adama Ważyka i Jana Brzękowskiego. Elementami surrealistyczne (nadrealistyczne) nasycona jest również proza Brunona Schulza.