Monarchia patrymonialna a stanowa - porównanie

Monarchia patrymonialna i stanowa to dwa typy ustroju monarchicznego właściwego dla dla Europy czasu średniowiecza. Monarchia patrymonialna była ustrojem pierwotnym wobec monarchii stanowej - zaczęła się w nią przekształcać po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego w XIII - XIV wieku.

Monarchia patrymonialna była ustrojem, w którym władzę dożywotnio sprawowała jednostka (samodzielnie lub z innymi instytucjami państwowymi), a jej cechą wyróżniającą (od innych monarchii) było to, że monarcha traktował państwo jako własność rodu, z którego pochodził (patrymonium - łac. ojcowizna, majątek spadkowy). Władza monarchy była zwykle wówczas dziedziczna, a monarcha czuł się uprawniony do dokonywania podziału swojego patrymonium (państwa) między swoich synów.

Z monarchią patrymonialną nieodłącznie związany jest system feudalny, w którym jednostka poprzez dobrowolną ugodę uzależnia się od silniejszej jednostki (seniora) - za opiekę zobowiązując się do pewnych świadczeń (majątkowych, czy też wojskowych). W monarchii patrymonialnej król był najwyższym seniorem, który nadawał urzędy i lenna swoim wasalom królewskim - zarówno duchownym, jak i świeckim, co prowadziło do swobodnego dysponowania przestrzenią kraju.

Warto zaznaczyć, że obowiązkami króla było przede wszystkim: w stosunkach zewnętrznych - kwestie wojny i pokoju, stosunki międzypaństwowe i stosunki z Kościołem, w stosunkach wewnętrznych: bezpieczeństwo poddanych, sądownictwo, zwierzchnictwo nad skarbem i wojskiem. 

W związku z traktowaniem państwa jako swojego dziedzictwa, doszło do licznych podziałów poszczególnych krajów - tzw. rozbicia feudalnego. Przezwyciężenie tego rozbicia wiązało się z koniecznością współpracy króla z reprezentacją poszczególnych stanów: duchowieństwa, rycerstwa (możnowładcy, szlachta), mieszczaństwa (stany były wyodrębnioną grupą ludzi dzielącą wspólne przywileje). 

Z upływem czasu coraz większą władzę w państwie uzyskiwało rycerstwo (potem szlachta) - był to stan stosunkowo zamknięty (awans do stanu szlacheckiego następował przede wszystkim poprzez adopcję lub nobilitacją) i stanowił niewielki odsetek społeczeństwa. Szlachta zdobywała coraz większe przywileje i immunitety, co przekładało się na wzrost realnego wpływu na władzę. Wzrost znaczenia stanów spowodował, że król został zmuszony został do szukania wśród nich poparcia celu zdobycia środków finansowych lub tworzenia wojsk - doprowadziło to do powstania zgromadzeń stanowych. Od tego momentu król nie mógł rządzić, jak dotychczas, dysponując państwem jako rodzinnym dobrem, ale musiał brać pod uwagę interesy szerszej grupy swoich poddanych.