Monarchia elekcyjna i dziedziczna - porównanie

Monarchia elekcyjna i dziedziczna to ustroje, które różnią się między sobą ze względu na sposób ustanowienia nowego monarchy - najczęściej po śmierci poprzednika. W przypadku monarchii dziedzicznej nowym królem zostawał najczęściej męski pierworodny potomek zmarłego króla (w dalszej kolejności inni synowie i dalsi krewni). W przypadku monarchii elekcyjnej, król był wybierany przez pewną grupę społeczeństwa (np. w Rzeczpospolitej Obojga Narodów wybór króla należał do szlachty). Z tej głównej różnicy między monarchią elekcyjną i dziedziczną wynikają inne różnice - szczególnie dotyczące wad i zalet poszczególnych ustrojów.

Ustrój monarchii elekcyjnej powstał, z jednej strony, jako odpowiedź na wymarcie dotychczas rządzącej dynastii i konieczność wprowadzenia na tron nowego króla, z drugiej natomiast, jako odpowiedź na wady ustroju monarchii dziedzicznej. Wady te to między innymi: wspomniane ryzyko zakończenia dynastii, często krwawe walki o prawo do dziedziczenia, nieprzystosowanie charakteru i ogólnych predyspozycji dziedzica do konieczności sprawowania rządów, a także brak udziału szlachty we władzy itp. Monarchia elekcyjna miałaby natomiast prowadzić do wyboru najlepszego możliwego kandydata - posiadającego odpowiednie cechy i wiedzę (wybór ten, co więcej, byłby stosunkowo szybki - nie trzeba czekać na dorośnięcie niepełnoletniego dziedzica), a także - co najważniejsze - zwiększyć rolę szlachty w sprawowaniu władzy. 

Cele monarchii elekcyjnej nie zawsze były jednak realizowane, a wybieranie nowego króla powodowało zamęt, konflikty i niepewność jutra większe niż dotychczasową wiedzę, że kolejnym królem zostanie przygotowany do tego pierworodny obecnie panującego. Osoba wybrana na drodze elekcji również nie zawsze okazywała się wyborem najlepszym i z oddaniem panującym nad poddanymi i całym krajem. Cechą różnicującą oba analizowane ustroje jest więc także stabilność i siła władcy: w monarchii dziedzicznej władza jest stabilna, przekazywana z pokolenia na pokolenie w dużym i silnym rodzie królewskim, natomiast w monarchii elekcyjnej występuje dość duże rozchwianie systemu - możliwość tzw. podwójnej elekcji (część osób wybiera jednego, a część drugiego króla), bunty części społeczności wobec wybranego monarchy itp.

Istotną kwestią różnicującą monarchię dziedziczną i elekcyjną jest również kwestia możliwości obalenia władcy. W monarchii dziedzicznej król, poprzez królewską krew, był uprawniony do rządzenia, więc możliwość buntu właściwie nie istniała. W monarchii elekcyjnej natomiast, możliwości obalenia rządzącego króla były znacznie większe - pochodził on z wyboru, więc nie posiadał boskiej lub tradycyjnej legitymizacji. Co więcej, król był wybierany przez większość, ale nie przez całość np. szlachty - stąd wybuchały liczne spory, konflikty, rokosze.