Powstanie kościuszkowskie - przyczyny, przebieg, skutki

Powstanie kościuszkowskie było wydarzeniem, które zapoczątkowało okres zbrojnych powstań przeciwko zaborcom. O wadze - ostatecznie nieudanego - zrywu świadczy przede wszystkim fakt, iż w trakcie jego trwania poruszona została, pomijana dotychczas, „kwestia chłopska”.

Sytuacja Polski po drugim rozbiorze była niezwykle niekorzystna. Załamanie krajowej gospodarki, zagarnięcie przez zaborców najlepszych terenów ziemskich oraz brak dostępu do morza spowodowały kryzys finansów państwa. Nastroje społeczne nie były lepsze. Niezadowolenie z powodu targowickiej zdrady wykazywało zwłaszcza chłopstwo oraz mieszczanie. Już w roku 1793 powstały pierwsze konspiracyjne organizacje spiskowe, które za cel postawiły sobie organizację zbrojnego oporu przeciwko najeźdźcom. Podobne plany miał Tadeusz Kościuszko, który w tym samym roku udał się do Paryża, aby uzyskać wsparcie u tamtejszych rewolucjonistów. Zabiegi te zakończyły się jednak całkowitym niepowodzeniem, gdyż Francja odmówiła udzielenia nawet czysto formalnego wsparcia. W Warszawie natomiast przygotowania do powstania prowadzone były głównie przez młodych oficerów skupionych wokół Kuźnicy Kołłątajowskiej. Zawiedzeni działalnością króla Stefana Augusta Poniatowskiego domagali się zemsty na zdrajcach.

Sam wybuch powstania nie był rezultatem przemyślanych działań powstańców. Impuls bowiem nadszedł z Rosji. Spodziewając się ataku ze strony Turcji, Rosjanie postanowili wycofać część wojsk z terytorium Polski. Jednocześnie domagali się zmniejszenia wojsk armii polskiej o połowę. Decyzja ta spowodowała bunt pośród polskiej kadry oficerskiej, której pierwszym przejawem był marsz żołnierzy wielkopolskiej brygady kawalerii narodowej pod wodzą Józefa Madalińskiego w kierunku Krakowa. Fakt ten przyspieszył wybuch powstania i 24. marca 1794 roku Kościuszko ogłosił w Krakowie „Akt powstania”, pod hasłem: „Wolność, Całość, Niepodległość”. Kościuszko, jako głównodowodzący armią, skupił w swych rękach na czas powstania pełnię władzy. Zupełne nieprzygotowanie zaborców do prowadzenia działań wojennych dało początkową przewagę Polakom. I tak 4 kwietnia pod Racławicami armia Kościuszki (w tym kosynierzy z Bartoszem Głowackim) pokonała Rosjan dowodzonych przez gen. Tormasowa.

Z biegiem czasu powstanie zaczęło ogarniać coraz większe terytorium - dotarło na Lubelszczyznę i do Wołynia. 17. kwietnia pod wodzą Jana Kilińskiego do walki przyłączyła się stolica, a kilka dni później, 22. kwietnia, insurekcję w Wilnie rozpoczął Jan Jasiński. 7. maja - wobec niemożności przebicia się do stolicy i konieczności natychmiastowego wzmocnienia armii - Tadeusz Kościuszko ogłosił „Uniwersał połaniecki”. Obietnice w nim zawarte (zniesienie przywiązania chłopa do ziemi, obniżenie pańszczyzny, zakaz rugowania) miał na celu zjednać powstaniu bierne dotychczas warstwy chłopskie. „Uniwersał” nie spotkał się jednak ze spodziewanym odzewem. Miesiąc później szanse na zwycięskie zakończenie powstania gwałtownie zaczęły się zmniejszać. Niemalże w tym samym czasie rozbite zostały armie Kościuszki (pod Szczekocinami) i gen. Józefa Zajączka pod Chełmnem.

Niezwykle dramatyczna sytuacja na froncie spowodowała wzrost napięć w Warszawie, które doprowadziły do samosądu na osobach uznanych za zdrajców. Wkroczenie armii kościuszkowskiej do stolicy oraz wybuch powstania w Wielkopolsce (pod wodzą Jana Henryka Dąbrowskiego) na krótki czas poprawiły nastroje wśród Polaków. Jednak już 10. października połączone armie gen. Fersena i Suworowa rozbiły pod Maciejowicami siły polskie, a ciężko ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Idąc za ciosem, Rosjanie zaatakowali Warszawę, której opór został złamany 4. listopada. Najeźdźcy, w akcie odwetu, dopuścili się bezprzykładnej rzezi na ludności cywilnej (tzw. „rzeź Pragi”), po której władze stolicy postanowiły się poddać. Powstanie zakończyło się klęską.

W efekcie powstania w niewoli znaleźli się najwybitniejsi przywódcy, reszta w obawie przed zaborcami udała się za granicę. Upadek powstania przesądził również o dokonaniu trzeciego rozbioru i abdykacji ostatniego króla Polski – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z drugiej jednak strony przyczyniło się ono do stworzenia legendy kościuszkowskiej, która pobudzała wyobraźnię kolejnych pokoleń rewolucjonistów.