Kryzys w Kościele - ruchy heretyckie w średniowieczu

Średniowiecze było epoką wielkiego kryzysu wewnętrznego na łonie zachodniego chrześcijaństwa. Spory z władcami świeckimi oraz wybitnie destabilizujący okres wielkiej schizmy zachodniej przyczyniły się do trwałego upadku autorytetu moralnego i majestatu władzy papieskiej. Dodatkowo liczne nadużycia finansowe, nadmierny fiskalizm, ogólne zepsucie wśród duchowieństwa oraz problemy takie jak symonia czy nepotyzm, stały się inspiracją dla wielu wybitnych myślicieli i teologów europejskich, którzy podejmowali próby naprawy wewnętrznej Kościoła oraz nawoływali do gruntownych reform organizacji i administracji kościelnej. Ich poglądy, w konfrontacji z charakterystycznym dla średniowiecznego chrześcijaństwa konserwatyzmem a także nadmiernymi ambicjami kolejnych papieży, bardzo często kończyły się otwartym konfliktem na płaszczyźnie doktrynalnej z Kościołem oraz prowadziły do rzucania ekskomunik i oskarżeń o herezje. Do najznaczniejszych późnośredniowiecznych ruchów określanych jako heretyckie, zalicza się m. in. husytów, waldensów oraz katarów (albigensów).

Twórcą podstaw ruchu husyckiego był czeski profesor uniwersytecki - Jan Hus, któremu wybitnie nie podobały się bogactwa oraz przepych, jakimi otacza się współczesny mu Kościół. Nawoływał on do wskrzeszenia ideałów pierwszych chrześcijan tj. ubóstwo oraz przeprowadzenia gruntownych reform organizacji kościelnej. Ruch husycki nasilił się po śmierci jego twórcy, który zginął w roku 1415 spalony na stosie podczas soboru w Konstancji. Postulaty głoszone przez Jana Husa były niejako powieleniem haseł, za jakie około pół wieku wcześniej anglik John Wycliffe został ekskomunikowany.

Kolejną wielką herezją, która powstała na łonie średniowiecznego chrześcijaństwa byli waldensi, czyli ugrupowanie chrześcijańskie, powstałe w drugiej połowie XII wieku we Francji, którego twórcą był kupiec z Lyonu - Piotr Waldo. Przeżywszy wewnętrzną przemianę, Piotr Waldo rozpoczął żywot wędrownego kaznodziei, nawołującego do wyzbycia się przywiązania do własności materialnej i życia w ubóstwie, w którym dominującą rolę odgrywała by kontemplacja Biblii. Zdecydowanie krytykował on ponadto dogmat do supremacji papieża oraz sygnalizował konieczność przeprowadzenia zasadniczych reform w Kościele, które z czasem przyczyniłyby się do poprawy jego wizerunku. W roku 1184 zwolennicy nauki Piotra Waldo zostali oficjalnie ekskomunikowani przez papieża Lucjusza III, po czym stali się ofiarami bezwzględnego terroru szalejącej wówczas Świętej Inkwizycji.

Katarzy pojawili się w XII wieku na terenie południowej Francji, czyli Prowansji. Wbrew nauce Kościoła przyjęli oni dualistyczną wizję świata, czyli podział na dobrego i złego boga (współistnienie zła - materii oraz dobra - ducha). Za podstawowy cel ludzkiego życia uznawali wyzwolenie się z materii oraz dążenie do wewnętrznego oczyszczenia (łac. katharsis). Katarzy sprzeciwiali się traktowaniu Jezusa jako mesjasza, nazywając go jedynie nauczycielem lub prorokiem oraz negowali ustanowione przez Kościół sakramenty, zwłaszcza chrzest i Eucharystię. Odrzucali także ugruntowaną historycznie hierarchię kościelną oraz duchowieństwo samo w sobie, jako twór najbardziej w obrębie Kościoła zepsuty przez materializm. Na początku XIII wieku papiestwo zorganizowało przeciwko katarom zbrojną krucjatę, która praktycznie zrównała z ziemią Prowansję i drastycznie pozbawiła życie wiele tysięcy francuskich albigensów.