Stronnictwa i partie polityczne w dwudziestoleciu międzywojennym

Dwudziestolecie międzywojenne, czyli okres, w czasie którego Polska przechodziła przyspieszony kurs demokracji charakteryzował się prawdziwym rozkwitem działalności partyjnej. Permanentne tarcia i konflikty powodowały, że ówczesna scena polityczna była bardzo niestabilna. Stronnictwa się rozsypywały i ponownie powstawały, zawierano sojusze w różnych konfiguracjach, często dochodziło do zmian rządów. Parlamentaryzm pierwszych lat miał więc charakter bardzo chaotyczny.

W Polsce międzywojennej można było wyróżnić przynajmniej cztery główne ruchy społeczno-polityczne: narodowy (endecja), chrześcijańsko-społeczny (chadecja), chłopski (PSL Piast, PSL Lewica, PSL Wyzwolenie, Niezależna Partia Chłopska, Stronnictwo Chłopskie) i robotniczy (PPS, Komunistyczna Partia Polski).

Najistotniejszą partią o profilu narodowym była Narodowa Demokracja, zwana również endecją. Głównymi jej przywódcami byli Roman Dmowski, Marian Seyda i Stanisław Grabski. Była to partia korzeniami sięgająca jeszcze XIX wieku. Po odzyskaniu niepodległości zmieniona została nazwa, na Związek Ludowo-Narodowy, i przystąpiono do realizacji celu, jakim było zjednoczenie wszystkich partii o podobnych programach z wszystkich trzech zaborów. Priorytetem dla endecji była walka o typowo polski charakter państwa. Postulowano inkorporację w granice państwa polskiego ziem niegdyś należących do RP, a następnie przeprowadzenie akcji polonizacji tamtejszej ludności. Ponadto endecja opowiadała się za systemem parlamentarnym oraz naczelną rolą Kościoła Katolickiego w państwie. Program gospodarczy opierał się fundamentach liberalizmu ekonomicznego z naczelna zasadą świętości własności prywatnej. W roku 1928 nazwa zmieniona została po raz kolejny, tym razem na Stronnictwo Narodowe. Ponadto z endecji wywodził się, założony w 1926 r., Obóz Wielkiej Polski, a później (w 1934 r.) również Obóz Narodowo Radykalny (w 1935 r. uległ rozłamowi na ONR Falanga i ONR „ABC”). 

Chrześcijańsko-społeczne hasła propagowało założone we wrześniu 1919 r. Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji (później zwane chadecja – od Chrześcijańskiej Demokracji). Inicjatorem tego ruchu był działający na Śląsku Wojciech Korfanty. Podstawą programu owej partii była encyklika papieża Leona XIII Rerum novarum z 1891 r. Głoszono hasła solidaryzmu społecznego, tolerancji religijnej, podkreślając jednocześnie szczególną rolę katolicyzmu. Chadecja występowała przeciwko postulatom komunistycznym i socjalistycznym, stojąc na straży własności prywatnej. Równocześnie chadecy dopuszczali pewną ingerencję – regulację, która pozwoliłaby opanować „dziki” kapitalizm. Partia ta współpracowała m.in. z PSL „Piast”, działała w Centrolewie i Stronnictwie Pracy.

Za partię reprezentatywną dla ruchu chłopskiego uznać można PSL „Piast”. Powstało ono w wyniku rozłamu w PSL w roku 1913. Jej naczelnymi działaczami były osoby tj. Wincenty Witos, Maciej Rataj czy Jakub Bojko. Partia ta, reprezentując interesy bogatszych chłopów, dystansowało się zarówno od socjalizmu, jak i twardego konserwatyzmu. Opowiadała się za reformą rolną (odszkodowaniem dla właścicieli ziemskich), stworzeniem dużych gospodarstw oraz oddzieleniem Kościoła od państwa. Umiarkowany profil założeń programowych powodował, że partia zajmowała pozycje w centrum sceny politycznej – należała do Centrolewu i Stronnictwa Ludowego.

Polska Patia Socjalistyczna w roku 1919 posiadała już bogatą historię i doświadczenie. Politycznym stażem pochwalić się mogli zwłaszcza działacze z Galicji tj. Ignacy Daszyński i Jędrzej Oraczewski. Polscy socjaliści zakładali walkę o utrzymanie polski niepodległej i zjednoczenie RP. Popierano demokrację parlamentarną i opowiadano się za tolerancją dla mniejszości. Ponadto PPS forsowało ustawodawstwo socjalne, w tym m.in. ochronę pracy, swobody obywatelskie czy uspołecznienie środków produkcji. Jednocześnie socjaliści mocno skonfliktowani byli z radykałami, czyli partiami komunistycznymi. Z powodu poparcia udzielanego Piłsudskiemu, partia ta należała do tzw. obozu belwederskiego.