Diderot „Kubuś fatalista i jego pan” - opracowanie dzieła

Diderot napisał powiastkę filozoficzną ,,Kubuś fatalista i jego pan” w 1773 roku, wydana została jednak dopiero w roku 1796. Tadeusz Żeleński-Boy stwierdził, iż utwór ten: ,,zapowiada powiew demokratyczny i poprzedza prawdziwą rewolucję, która niebawem miała we Francji zwalić stary porządek rzeczy”. 

Kubuś jest rezolutnym, mądrym i oddanym służącym, który towarzyszy swemu Panu w wędrówce, podczas której opowiada mu historię o swoich amorach. Opowiadanie to jest co jakiś czas przerywane przez niespodziewane wydarzenia. Bohater jest fatalistą, wyznaje więc dewizę, iż ,,wszystko, co nas spotyka na świecie, dobrego i złego, zapisane jest w górze”. Oznacza to, iż każde działanie jest konsekwencją poprzedzających je przyczyn. Nie godzi się jednak na zło, zataczające coraz szersze kręgi w świecie, wierzy, iż dobro zwycięży a sprawiedliwość zatriumfuje. 

Ostatecznie Kubuś żeni się z bohaterką swojej miłosnej opowieści, Dyzią i pędzi szczęśliwy żywot u boku żony, pracując jako woźny w zamku pana Desglands. Współtowarzysz podróży Kubusia, Pan, bardzo lubił słuchać nieskończonych opowieści swego podwładnego. Kiedy jednak Kubuś z powodu bólu gardła nie może mówić, opowiada swoją historię o nieszczęśliwej miłości i kobiecie, która zdradziła go z jego przyjacielem, następnie, poprzez szereg intryg, zmusiła do opiekowania się nie jego dzieckiem. W konsekwencji Pan zamordował swego przyjaciela. Teraz podróżuje z Kubusiem ucząc się od nowa pojmowania świata i praw nim rządzących.

Utwór Diderota łączy cechy powieści z elementami dialogu, eseju, humoreski i rozprawy krytycznej. Pisarz odwołuje się w swoim utworze do dzieł Woltera, Moliera czy Rabelais’go.

Diderot poprzez swoich bohaterów pokazuje, jak próżniacza i niemądra była warstwa rządzących i panów oraz jak inteligenta, pomysłowa i wrażliwa była warstwa osób im usługujących. Poprzez osobę Kubusia uczy czytelnika krytycznej postawy wobec świata i praw nim rządzących oraz poleganiu na własnym rozumie.