Zofia Nałkowska „Granica” - problematyka powieści

„Granica” Zofii Nałkowskiej po raz pierwszy wydana została w 1935 r. Powieść skomponowana jest na zasadzie inwersji – czytelnik najpierw poznaje ostatnie chwile Zenona Ziembiewicza, a dopiero później dowiaduje się, co spowodowało takie zakończenie. Dzięki temu odbiorca, znając już zakończenie, może skupić się na tym, co autorka chciała ukazać najdokładniej – na psychice bohaterów.

Akcja książki osadzona jest w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Jednak czas obiektywny nie gra w niej głównej roli, najważniejsze są poszczególne wydarzenia, wyznaczające ciąg życia bohaterów (np. w przypadku Ziembiewicza kolejne stopnie kariery). Natomiast akcja usytuowana jest głównie w miasteczku, którego nazwa w utworze nie pada. Przenosi się także do: Boleborzy (folwark Waleriana Ziembiewicza), Paryża (miejsce studiów Zenona), Chązebnej (majątek Tczewskich) oraz do Pieszni i Vevey (miejsca podróży poślubnej Ziembiewiczów).

Warto także zwrócić uwagę na narrację „Granicy”, która prowadzona jest w sposób bardzo ciekawy. Historia opowiadana jest w trzeciej osobie przez postać wszechwiedzącą. Przytaczanie kolejnych wydarzeń nie wiąże się z ich ocenianiem. Narrator próbuje jak najdokładniej poznać motywy kierujące działaniami bohaterów, by dać czytelnikowi najlepszą możliwość rozstrzygania.

Historia Zenona Ziembiewicza to opowieść o nieustannym przekraczaniu granicy moralności. Po raz pierwszy główny bohater uczynił to, kiedy brakowało mu pieniędzy na studia, a nie chciał prosić o nie rodziców. Zaczął wtedy pisać artykuły niezgodne z jego przekonaniami. Następnie, po powrocie z Paryża, udaje mu się wejść do towarzystwa bardzo wpływowych i znaczących postaci. Dzięki pomocy Czechlińskiego i Tczewskich został prezydentem miasta. Jednak tak naprawdę był tylko figurantem, gdyż jego zdanie niewiele znaczyło. Zenon miał tego świadomość, lecz pozwalał, by to inni podejmowali za niego decyzje. Jego moralność cierpi także na skutek podwójnego życia, jakie prowadzi – okłamując Elżbietę i wchodząc w romans z Justyną. Cała sytuacja prowadzi do tego, że kochanka musi dokonać aborcji, a Zenon prosi żonę, by załatwiła jej pracę. Główny bohater chciał w ten sposób ratować swoją karierę, która mogłaby zostać zrujnowana przez plotki. Tragizm Zenona polega na tym, iż we własnym mniemaniu postępuje on słusznie, jednak jego działania są zupełnie odmiennie postrzegane przez inne postaci.

Zofia Nałkowska w „Granicy” pokazała ludzką psychikę jako niezwykle skomplikowaną i złożoną. Zwróćmy uwagę na to, że poszczególni bohaterowie nie mają wyrzutów sumienia z powodu swojego działania. Ojciec Zenona usprawiedliwia swoje zdrady, gdyż zapewnia rodzinie dobre warunki bytowe (a przecież podobnie jest z jego synem). Autorka pokazuje człowieka jako istotę żyjącą na wielu płaszczyznach. Pierwszą z nich jest społeczeństwo – najszersza grupa odniesienia. To ono wyznacza pewne normy, których respektowanie jest pożądane. Drugą jest biologia przejawiająca się w instynktach i popędach. Natomiast za trzecią można uznać psychikę – sferę pomagającą w ocenianiu podejmowanych działań, ale powodującą także subiektywne postrzeganie świata. Bohaterów „Granicy” bardzo łatwo można wpisać w ten schemat. Zenon Ziembiewicz przejawia bardzo silny popęd seksualny (stąd zdrady). Jako że zachowania przezeń przejawiane nie są społecznie akceptowalne, mężczyzna próbuje tuszować swoje działania. Natomiast sfera psychiki pomaga mu w usprawiedliwianiu samego siebie.

„Granica” podejmuje także tematykę społeczną, pokazując różnice i bariery pomiędzy jego poszczególnymi warstwami. Najniżej ulokować można proletariat i biedotę, do których zaliczają się np.: Franciszek Borbocki, Joasia i Justyna. Mają oni widoczne braki w wykształceniu, pracują na uwłaczających zasadach. Kolejną warstwą, reprezentowaną w utworze przez panią Kolichowską, jest drobnomieszczaństwo. Autorka „Granicy” szczególnie mocno uwypukla chęć posiadania, która charakteryzuje tych ludzi. Przykładem mogą być działania wspomnianej wcześniej bohaterki – przerobienie piwnicy na lokale mieszkalne oraz gromadzenie wielkiej liczby przedmiotów. Kolejną grupą są ludzie należący niegdyś do szlachty – na skutek wydarzeń politycznych (powstanie styczniowe) zostali oni pozbawieni majątków. W „Granicy” reprezentowani są przez rodzinę Ziembiewiczów. W nowej sytuacji społecznej są oni zmuszeni do pracy u innych, lepiej sytuowanych. Charakteryzują ich wąskie horyzonty, postawy przyjmowane na pokaz oraz brak szacunku przejawiany wobec ludzi dobrze wykształconych, acz wywodzących się z biedoty.

Bardzo szybko rozwijającą się grupą byli natomiast kapitaliści. W „Granicy” zalicza się  do nich Hettner – bezwzględny wyzyskiwacz, nieprzejmujący się losem pracujących u niego ludzi. To właśnie szczególna dbałość o własne interesy charakteryzuje tych ludzi. W najlepszej sytuacji znajdują się przedstawiciele ziemiaństwa – Tczewscy. Ich świat pełen jest konwenansów i postaw przybieranych na pokaz (ukrywane romanse Tczewskiego i filantropia jego małżonki). Przy tym wszystkim mają oni wielki wpływ na losy kraju, pozostając w bardzo bliskich relacjach z politykami, którym przecież zależy na aprobacie ze strony najbogatszych.

Najważniejszy problem w „Granicy” stanowi jednak kwestia moralności. Przekraczanie jej granic (stąd tytuł) stanowi domenę wielu bohaterów. Często widoczny jest także rozdźwięk między poglądami danej postaci a jej działaniami. Wystarczy wspomnieć o rozkazie nakazującym strzelanie do manifestujących robotników. Ziembiewicz nie był zwolennikiem takiego działania, jednak nie potrafił przeciwstawić się woli decydentów. Społeczeństwo właśnie w nim widziało winowajcę tych wydarzeń. Wniosek nasuwa się sam – odrzucenie ogólnych zasad moralnych prowadzi do nieuchronnej klęski i wyrzeczenia się człowieczeństwa, które polega przecież na odróżnianiu dobra od zła.