Cechy gatunkowe i problematyka fraszek Jana Kochanowskiego

„Fraszki” Jana Kochanowskiego to obszerny zbiór krótkich utworów, bardzo różnorodny pod względem tematycznym, ale także i formalnym. Kochanowski tworzył po łacinie i po polsku, co było rzeczą dość powszechną w dobie renesansu. Także jego fraszki powstawały w tych dwóch językach. Łaciński zbiór nosi tytuł „Foricoenia”, natomiast polskie wydania to: „Fraszki pierwsze”, „Fraszki wtóre” i „Fraszki trzecie”.

Fraszka, jako gatunek, stanowi formę raczej luźną, dzięki czemu nadaje się do poruszania wszelkich tematów, zarówno poważnych, jak i żartobliwych. Właściwie jedynymi jej niezmiennymi wyznacznikami jest niewielki rozmiar i wierszowana forma. Jej nazwa wywodzi się od włoskiego słowa „frasca”, oznaczającego dosłownie gałązkę, a w przenośni, rzecz błahą. Na ogół dotyczyła spraw mało istotnych, przedstawiała krótką anegdotę, a kończyła się puentą lub morałem. Jednak twórczość Kochanowskiego jest dowodem iż, podobnie jak wiersze refleksyjne, fraszki mogą poruszać tematykę filozoficzną bądź egzystencjalną.

Trudno określić jednoznaczne cechy gatunkowe fraszek Jana Kochanowskiego, bo choć generalnie są krótkie, różnią się rozmiarami i budową. Utrzymane są w nastroju poważnym, refleksyjnym lub wesołym. Czasem puenta nie zostaje wypowiedziana wprost, a czasem jest wyraźna, wyrażona jednoznacznie. Tak np. ma miejsce we fraszce pt. „Do Paniej”:

„Sława z dowcipu sama wiecznie stoi,
Ta gwałtu nie zna, ta się lat nie boi”.

Pod względem formalnym, w zależności od rodzaju podmiotu lirycznego, można wyróżnić trzy grupy utworów: wyznaniowe, wypowiedziane w pierwszej osobie (np. „Do gór i lasów”, „Do dziewki”); opisowe, wyrażone w trzeciej osobie, opowiadające jakąś historię (np. „O Rzymie”) oraz dramatyzowane, wyrażone w trzeciej osobie, wprowadzające jednak wypowiedzi innych postaci (np. „O doktorze Hiszpanie”).

„Ja inaczej nie piszę, jeno jako żyję” - pisze Kochanowski we fraszce „O swoich rymach”. Zdanie to doskonale oddaje problematykę poruszaną przez poetę. Jego utwory dotyczą wszelkich, zarówno istotnych, jak i tych błahych spaw ludzkich . Grupując je pod względem tematycznym, można wyróżnić pięć podstawowych kategorii. Do pierwszej należy zaliczyć te miłosne, najczęściej w żartobliwej w formie wyznania lub anegdoty („Do paniej”, „Do Jadwigi”), a także frywolne („O gospodyniej”, „O proporcyjej”). Drugą kategorię stanowią fraszki obyczajowe, przedstawiające głównie dworskie życie („O doktorze Hiszpanie”, „O kapelanie”, „Na fraszki”). Sporo z nich dotyczy pijaństwa („O ślachcicu polskim”, „Źle dopijać się przyjaciela”). Następna grupa - to fraszki poświęcone tematyce patriotycznej, te są przede wszystkim poważne, odnoszą się do wydarzeń historycznych lub ukazują stan polskiego społeczeństwa. Autor często wyraża ubolewanie, iż Polacy dbają wyłącznie o prywatne interesy, ze szkodą dla Rzeczypospolitej („Na sokalskie mogiły”, „Na Pany”). Czwarta grupa to utwory o tematyce filozoficzno-refleksyjnej, odnoszące się do życia, roli fortuny i honoru, poszukiwania szczęścia („O żywocie ludzkim”, „Na zdrowie”). I wreszcie ostatnia grupa - fraszki autotematyczne, czyli o samych fraszkach, czy o pisaniu wierszy w ogóle („O fraszkach”, „Na swoje księgi”, „Ku Muzom”, „Do swych rymów”). Tu pojawia się częsta u Kochanowskiego myśl o nieśmiertelności twórcy, którą daje mu sztuka.

Fraszki Jana Kochanowskiego doskonale wpisują się w założenia renesansu. Można w nich odnaleźć liczne odwołania do kultury antycznej, do starożytnej filozofii i mitologicznych postaci. Jednocześnie nawiązują do religii chrześcijańskiej, do miłości, śmierci, zabawy i wojny. Bawią i uczą.