Wacław Berent „Próchno” - wizerunek młodopolskich artystów przedstawiony w powieści. Opracowanie

Powieść Wacława Berenta pt.: „Próchno” ukazała się w formie książkowej w 1903 roku. Jej fabuła i najważniejsze wątki zostały w dużej mierze zainspirowane teoriami niemieckiego filozofa, Fryderyka Nietzsche, na temat charakteru współczesnego artysty i jego roli w społeczeństwie, Berent czerpał także niewątpliwie z założeń w dużej mierze biograficznej powieści Stanisława Przybyszewskiego o artystach pt.: „Synowie ziemi”, jego zamiarem była jednak znacznie głębsza analiza zagadnienia, jakim na przełomie wieków stał się wizerunek twórczego indywidualisty.

Berent posłużył się tutaj powszechnie eksploatowanymi w epoce Młodej Polski „mitologiami artysty”, prezentując siatkę pięciu symboli jego kondycji: Ikara, Narcyza, artysty związanego ze Świętym Źródłem lub Wieżą z Kości Słoniowej, a także nietzscheańskiego modelu połowiczności człowieka sztuki.

Borowski zdaje się najpełniej odpowiadać idei artysty związanego ze Świętym Źródłem (rozumianym jako dotknięcie spraw przyziemnych), którą realizuje poprzez zawarcie małżeństwa z Zosią, powodującego stopniowe zatracenie zdolności kreowania postaci scenicznych, co wskazuje na to, iż sfera prywatna i powinność człowieka sztuki nie dają się pogodzić. Aby wyeliminować połowiczność swoich dokonań artystycznych podejmuje on decyzję o porzuceniu żony, stając się tym samym połowicznym w sensie człowieczeństwa, które w jego przypadku potrafi skupić się tylko na jednej z dwóch najważniejszych sfer życia człowieka - na karierze. Hertenstein przeżywa podobny dylemat w odniesieniu do siostry, zamykając się ostatecznie na swojej symbolicznej Wieży z Kości Słoniowej - kamiennej narożnicy w podalpejskim zamku. Obaj ponoszą ikaryjskie ofiary na rzecz sztuki, wątpiąc jednocześnie w ich sens i zasadność.

Jelsky przyjmuje charakter nowoczesnego Narcyza, który w kulturze młodopolskiej często był utożsamiany z niezwykle modną postawą dandysa. Do swoich dzieł żywi wobec tego bardzo niedbały stosunek, który przenosi również na sferę kontaktów damsko-męskich, zdając sobie sprawę ze swojej emocjonalnej impotencji wobec kogokolwiek poza nim samym. Podobnie został scharakteryzowany również Müller, zafascynowany kilkoma kobietami naraz, ale niezdolny do obdarzenia którejkolwiek z nich prawdziwym uczuciem.

Z narcyzmem wiązała się również szczególnie modna w tamtym czasie sylwetka artysty-improduktywa, zatopionego w morzu swoich dywagacji, które najczęściej do nikąd nie prowadzą i nie dają rozwiązania targających  nim konfliktów. Taka postawa została wyeksponowana w „Próchnie” za pomocą kontrapunktowego zestawienia głównych bohaterów z ich twórczymi, spełnionymi i zadowolonymi z siebie „odpowiednikami”: Turkułem (dla Borowskiego), Yvettą Guilbert (dla Jelsky’ego) i Hildą (dla Hertensteina).

Inną antynomią charakteryzującą młodopolskiego artystę jest także opozycja kapłana i błazna. Rolę tego pierwszego zdają się spełniać Borowski, Jelsky i Hilda, zaś rolę błazna przyjmuje na siebie po trosze Müller ze swoją odtwórczą, epigońską poezją. Hertenstein zostaje również ukazany w kategoriach męczennika, choć sam opisuje siebie jako „pierrota na targowisku próżności”.

Artyści opisani w „Próchnie” reprezentują także biegun patologiczny ówczesnej sztuki, przejawiający się w neurotyczności postaci, chorobliwości ich uczuć (kazirodcze zapędy Borowskiego i Hertensteina) i ciał (wprowadzenie motywu umierającego suchotnika w postaci Müllera). Powieść przynosi również kompromitację prometeizmu i mitu zbawienia przez sztukę, promowanych w literaturze modernistycznej, wobec których bohaterzy „Próchna” wybierają pracę społeczną (Kunicki), anarchizm (Pawluk) lub ucieczkę w nirwanę i modlitwę do śmierci jako szczytowego wyrazu sztuki (Hertenstein).