Patriotyczna twórczość Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja

Mikołaj Rej i Jan Kochanowski, twórcy polskiej literatury renesansowej, zgodnie z duchem czasów, w swych utworach poruszali szeroki zakres tematów, między innymi wypowiadali się na temat polityki, aktualnej i minionej sytuacji kraju. Mikołaj Rej odnosił się raczej do kwestii społecznych, jego dzieła miały wywierać wpływ na szlachtę, która była odpowiedzialna za prawa i prowadzoną politykę. U Kochanowskiego również takie odniesienia są obecne, ale kontekst patriotyczny jest szerszy. Patriotyzm zostaje przedstawiony w sferze ideowej. Poeta z Czarnolasu odwołuje się do historii i dawnych tradycji.

Patriotyzm w twórczości Mikołaja Reja jest rozumiany głównie jako dobre służenie ojczyźnie, czyli wywiązywanie się ze swoich obowiązków obywatela. W „Żywocie człowieka poczciwego” autor podkreśla, że udział w sejmach to obowiązek każdego szlachcica. A w czasie wojny, także w kampaniach zbrojnych. Ale służba ojczyźnie to także codzienna praca. Utrzymywanie majątku w dobrej kondycji, dbanie o chłopów, służą nie tylko osobistemu szczęściu i dobrobytowi, ale pomyślności całego kraju. Z kolei w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem”, autor zwraca uwagę na nieprawidłowości w stosunkach społecznych. Nie jest to utwór o charakterze patriotycznym, jednak poruszanie kwestii społecznych zdradza troskę o dobro kraju. Pleban zarzuca Panu, iż szlachta jest kłótliwa i niechętna do wojny, kiedy ziemie polskie są zagrożone. Także wyzyskiwanie chłopów, zmuszanie ich do ciężkiej pracy nie służy krajowi. Panowie zwiększają tym samym swoje zyski, ale nic z tego nie trafia do skarbu państwa.

Twórczość Kochanowskiego jest znacznie bogatsza i bardziej zróżnicowana. Tematyka patriotyczna przewija się przez fraszki i pieśni, przyświeca też tragedii „Odprawa posłów greckich”. Wśród fraszek znajdziemy utwór zatytułowany „Na sokalskie mogiły” przywołujący wydarzenia z 1519 roku, kiedy to wielu Polaków poległo w walce z Tatarami. Ich śmierć została ukazana jako bohaterska. Walka w obronie ojczyzny jest świętym obowiązkiem i wielkim zaszczytem. Poległym należy się pamięć i chwała. Charakter patriotyczny ma „Pieśń o spustoszeniu Podola”, jednak jej ton jest zupełnie inny. Pieśń jest patriotycznym apelem do szlachty. Poeta stara się wywrzeć wpływ na współczesnych sobie i skłonić ich do sfinansowania wyprawy przeciw Tatarom. Wymowa utworu jest jasna, Kochanowski pisze wprost: „Skujmy talerze na talary, skujmy,/ a żołnierzowi pieniądze gotujmy!”. Pieśń jest silnie nacechowana emocjonalnie, wrodzy Tatarzy zostali przedstawieni jednoznacznie negatywnie, jako „psy bisurmańskie”. Złupienie Podola stanowiło cios, który może się powtórzyć. Dla Polaków to „wielka sromota”, czyli wstyd. Jej obywatele zostali pojmani do niewoli przez niewiernych i nigdy już nie ujrzą ojczyzny. W tej sytuacji, poeta nawołuje do czynu i obrony przed kolejnymi takimi napadami. Komentując to wydarzenie i obecną opieszałość rodaków, kończy utwór słowami: „Nową przypowieść Polak sobie kupi, / Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.”

Ważną wypowiedzią o poczuciu patriotyzmu jest dramat „Odprawa posłów greckich”. Kochanowski jednoznacznie opowiada się po stronie  tych, którzy wspólne dobro cenią wyżej niż osobiste korzyści. Sytuację Polski przedstawia pod płaszczem mitycznej Troi. Jej obywatele mają podjąć decyzję, czy lepiej oddać Helenę i doprowadzić do zgody z Grekami, czy rozpocząć z nimi wojnę. Wybierają wojnę, która, jak wiadomo, doprowadzi do upadku miasta. Decyzja zostaje podjęta większością głosów, rozsądne argumenty Antenora zostają przebite pełnym emocji wystąpieniem Ikeatona, przekupionego przez Parysa. Tak więc łapówki i chęć odwetu na Grekach biorą górę. Kochanowski ukazuje, że taka postawa prowadzi kraj do upadku. Postawa Antenora jest tu wzorem, mądry wojownik pragnie uniknąć wojny, widzi w niej zagrożenie dla miasta, uważa, że należy uniknąć ofiar. Jednak, kiedy decyzja już  zostaje podjęta i przypieczętowana rozkazem króla, pierwszy przystępuje do planowania ataku. Walka za ojczyznę jest bowiem pierwszym obowiązkiem obywatela.