Symbolika III części „Dziadów” Adama Mickiewicza

Jedną z charakterystycznych cech dramatu romantycznego jest posługiwanie się symbolem. „Dziady” nie są tu wyjątkiem. Ich symbolika jest bogata i różnorodna. Mickiewicz często odwołuje się do Biblii, do drogi krzyżowej i Apokalipsy, korzysta też z symboliki kultury ludowej i kreuje własne, oryginalne symbole. Niektóre z nich do dziś pozostają niejasne, inne na stałe wpisały się w polską tradycję literacką.

Symbolika biblijna w III części "Dziadów"

Bogato rozbudowana jest tu symbolika biblijna. Cała idea mesjanizmu zawarta w III części „Dziadów” oparta jest na skojarzeniu cierpienia narodu polskiego i męki Chrystusa. W widzeniu księdza Piotra analogia ta zostaje wyrażona jednoznacznie, Polska jest „Chrystusem narodów”, ukrzyżowanym przez zaborców. Podobnie jak śmierć Jezusa, śmierć Polaków przyniesie odkupienie i wolność. Naród polski jest tu umęczonym Jezusem, jego prześladowania to droga krzyżowa, car to okrutny Herod, Prusy i Austria - rzymscy żołdacy, a obojętna Francja jest Piłatem. Mickiewicz nawiązuje też często do symboliki Apokalipsy św. Jana i jego wizji końca świata. Wizja księdza Piotra jest utrzymana w podobnym tajemniczym nastroju, pełna niedopowiedzeń i symboli właśnie.

Symboliczna przemiana bohatera (Gustaw -> Konrad)

W utworze odnajdziemy też sporo symboli powstałych na użytek dramatu. Symboliczna jest przemiana głównego bohatera. Gustaw, znany z IV części „Dziadów”, uosabia romantycznego kochanka. Jest człowiekiem nieszczęśliwym, ale jego nieszczęście ma wymiar jednostkowy, dotyczy jego miłości do kobiety. W Prologu III części następuje symboliczna śmierć Gustawa, bohater zapisuje na ścianie takie słowa: „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Tak rodzi się nowy typ bohatera, już nie nieszczęśliwego kochanka, ale patrioty cierpiącego dla ojczyzny. Gustaw żył własnym nieszczęściem, Konrad czuje za miliony.

"Czterdzieści i cztery" - symbolika tajemniczego imienia zbawcy

Największą zagadką III części „Dziadów” pozostaje owo tajemnicze imię zbawcy narodu - „czterdzieści i cztery”. Ta tajemnicza postać, która ma ocalić naród, pojawia się w wizji księdza Piotra. Bóg, w odpowiedzi na pytanie księdza o to, czy pozwoli wygubić cały naród, ukazuje mu postać dziecka, o którym poeta pisze tak:

„Wskrzesiciel narodu,

Z matki obcej; krew jego dawne bohatery

A imię jego będzie czterdzieści i cztery."

Tajemnicze imię do dziś pozostaje kwestią sporną. Badacze Mickiewicza głowią się nad tą metaforą i nadal nie są zgodni. Istnieje kilka najczęściej przytaczanych wyjaśnień. I tak, przyjmuje się, że „czterdzieści i cztery” to postać wieszcza Konrada lub Mickiewicza. Inna wersja zakłada, że chodzi tu o Andrzeja Towiańskiego, mistyka, skupiającego wokół siebie uczniów (m.in. Mickiewicza). Późniejsi badacze wskazywali też na Piłsudskiego i powstańców roku czterdziestego czwartego.

Symbolika ludowa w III części "Dziadów"

W III części „Dziadów” brakuje akcentów ludowych, jednak w warstwie symbolicznej odnajdziemy takie odwołanie w scenie śmierci Doktora. Doktor umiera rażony piorunem. Taka gwałtowna śmierć przychodząca z nieba była w ludowych wierzeniach wyrazem Boskiego gniewu. Grom z jasnego nieba to przejaw boskiej sprawiedliwości, kara dla ludzi, których grzechy są ciężkie, a których nie dosięga ręka ludzkiej sprawiedliwości. Doktor współpracował z zaborcą, wydawało mu się, że stając po stronie silniejszego, może czuć się bezpieczny, ale wina, musi zostać ukarana. 

Symbolika barw

Ponadto można wskazać na powszechne symbole, jak na przykład symbolika barw. W scenie ukrzyżowania narodu polskiego w chwili śmierci pojawia się biała szata:

„Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!

I od stóp jego wionęła

Biała jak śnieg szata -

Spadła, - szeroko - cały świat się w nią obwinął”.

Biel to kolor niewinności. Tu szata symbolizuje też zwycięstwo, jest lśniącym płaszczem oznaczającym triumf nad złem.