Motyw snu - opracowanie na podstawie wiersza „Żywot - sen i cień” Zbigniewa Morsztyna oraz twórczości innych autorów

Sen jest jednym z najpowszechniejszych motywów literackich. Zarówno dla starożytnych jak i współczesnych pozostaje tak samo tajemniczy. Uważany za brata śmierci, od wieków nieodgadniony, stanowił inspirację nie tylko dla literatów, ale także dla rzeźbiarzy, malarzy, o psychologach i psychoanalitykach nie wspominając.

Zbigniew Morsztyn, przekładając wiersz Jana Pico della Mirandoli, bardzo wyraźnie przedstawił motyw snu. Ten pesymistyczny w swej wymowie utwór określa tym mianem nie tylko śmierć („sen twardy”), ale także życie. Jest to jednak inaczej pojęty sen. Śnimy, gdyż nie mamy dostępu do pełnego poznania rzeczywistości. Autor przedstawia sen jako niepełne poznanie otaczającego nas świata. Odwołuje się tym samym do platońskiej koncepcji idei, które są niedostępne człowiekowi oraz ich cieni, którymi zaludniony jest świat.

Podobny motyw podejmuje Calderon de la Barca w swoim dramacie filozoficznym pt.: „Życie snem”. Jest to opowieść o nieszczęśliwym Zygmuncie, uwięzionym przez swojego ojca Bazylego w więzieniu. Król z przepowiedni dowiedział się bowiem, iż jego syn, kiedy dojdzie do władzy, zniszczy własne królestwo. Jednak Bazyl chciał dać Zygmuntowi szansę i wypuścił go z lochu. Chłopak zaskoczony zmianą sytuacji był ciekaw poprzedniego położenia. Odpowiedź mówiła, że uwięzienie w lochu było tylko złym snem. Zygmunt nie sprawdził się jako władca i był zmuszony powrócić do celi. Obudzony, po uśpieniu znów pytał, czym było jego przelotne królowanie. Odpowiedź manipulujących ludzi była podobna - był to wyłącznie sen. Dramat ów w gorzki sposób przedstawia nam złudność naszego wyobrażenia o życiu oraz iluzoryczność nadziei, jakie wiążemy z jego wartością.

Już w mitologii sen był ważnym elementem. Utożsamiał go bóg Hypnos, który uważany był za brata boga śmierci - Tanatosa. Niektóre mity zawierają element uśpienia, np. mit o Endymionie, który otrzymał od samego Hypnosa dar spania z otwartymi oczami po to, by cały czas mógł obserwować swoją ukochaną Selenę. Znana jest także opowieść o Hekabe, matce Parysa, która przed powiciem syna miała sen, iż rodzi palące się łuczywo, które przynosi pożogę całemu miastu. Odnosi się to oczywiście do udziału jej syna w wojnie trojańskiej.

Biblia także nie jest wolna od opisywanego toposu. Bóg, aby stworzyć Ewę, musiał najpierw uśpić Adama, by wyciągnąć mu żebro. Znane są także proroctwa Józefa, który zinterpretował sny faraona egipskiego o siedmiu dorodnych krowach pożeranych przez siedem mizernych jako zapowiedź siedmiu lat tłustych i siedmiu chudych. Także Józef, oblubieniec Maryi, po śnie, w którym objawił mu się anioł, postanowił udać się do Egiptu, co ochroniło jego i rodzinę przed prześladowaniami.

Tren XIX Jana Kochanowskiego stanowi ostatni utwór z cyklu, będąc kluczowym w rozumieniu całego zbioru. Bo buncie, niezgodzie i zachwianiu wiary, cierpiący poeta odnajduje konsolację. Śni mu się bowiem matka, która na rękach trzyma jego ukochaną Orszulkę pocieszając syna, iż dziewczynka niczego w życiu nie straciła. Z racji śmierci w młodym wieku oszczędzone jej będzie cierpienie i ból. Napomnienie to przynosi ulgę poecie, dzięki czemu odzyskuje on swoją wiarę. Matka mówi mu bowiem, iż ona wraz z Orszulką żyją, tylko w innym wymiarze.

W dobie romantyzmu, motyw snu był także bardzo popularny. Przykładem może być rodzimy utwór Mickiewicza pt. „Dziady”. W części III pojawia się Ewa - młoda, pobożna dziewczyna, która żarliwie modli się za swoich rodziców, ojczyznę oraz Polaków zesłanych na Syberię. W pewnym momencie Ewa zasypia i doznaje wizji, w której leży na łące pośród różnobarwnych i pachnących kwiatów. Nagle ukazują się jej Maryja z małym Jezusem i dziewczyna pragnie ofiarować im wianki, które przed chwilą uwiła. Dostrzega jednak różyczkę, która żali się, że została urwana. Ewa ripostuje, iż zerwała kwiatek po to, by ozdobić skroń Matce Boskiej.

Cała scena jest alegorią ówczesnej sytuacji młodzieży polskiej, która musiała cierpieć prześladowania z carskiej strony. Ich męczeństwo, tak jak cierpienie róży, która została wyrwana „z rodzinnej trawki” ma także wydźwięk moralny. Młodzi Polacy walczą przecież przeciwko niesprawiedliwości i ku wygranej narodu, który za głównego obrońcę i pomocnika przyjmuje właśnie Boga i walczy o Jego chwałę.

Także Stanisław Wyspiański w swoim dramacie „Wesele” odwołuje się do oniryzmu. Najbardziej znaczącym jest finałowy chocholi taniec, odnoszący się do bezwładu i niemożności działania narodu polskiego. Cała sztuka przesiąknięta jest połączeniem fantastyki z realnością, dramat rozgrywa się na dwóch płaszczyznach, także podział na zwykłe postaci oraz „osoby dramatu” , które stanowią symboliczne lęki i pragnienia realnych osób, świadczy o onirycznym charakterze sztuki.

Motyw snu realizowany jest przez literaturę na rozmaite sposoby. Czasem stanowi przyczynek do profetycznych wizji, czasem oznacza zapomnienie lub przeciwnie - wzmożone natężenie wspomnień z przeszłości.

Oprócz wyżej wymienionych przykładów, topos snu znajdziemy także w dziełach takich, jak: „Makbet”, „Sen nocy letniej”, czy „Hamlet” Williama Szekspira, „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, „Sklepy cynamonowe” Bruno Schulza, „Lalka” Bolesława Prusa, „Bramy Raju” Jerzego Andrzejewskiego, „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, a także w poezji Bolesława Leśmiana, np. „Dusiołek”.