Zbigniew Herbert - wiersze. Neoklasycyzm w poezji Zbigniewa Herberta

Zbigniew Herbert należy do tego samego pokolenia poetów co Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy czy Czesław Miłosz, w czasie wojny wybrał jednak milczenie, zaś lata bezpośrednio następujące po niej nie były wystarczająco przychylne dla moralizatorskiego-filozoficznego głosu, jakim pragnął przemawiać. Zadebiutował dopiero na fali odwilży 1956 roku tomikiem „Struna światła”, który zapowiadał już neoklasyczny wymiar jego późniejszej twórczości.

W kwestii formalnej poezja Herberta odwoływała się do osiągnięć epok klasycznych, przede wszystkim poprzez powielenie idei harmonijności, przejrzystości i elegancji wierszy starożytnych mistrzów, do których z resztą poeta wielokrotnie odwoływał się w bardziej lub mniej bezpośredni sposób. Wiersze zawarte w tomach „Hermes, pies i gwiazda”, „Studium przedmiotu” oraz „Napis” cechuje niemal ascetyczna oszczędność języka opartego na trafnych, wycelowanych w samo centrum zagadnienia metafor, pozbawionego niepotrzebnych ozdobników i efektownych zabiegów stylistycznych. Celem nadrzędnym poezji Herberta stała się filozoficzna analiza rzeczywistości, odbywająca się w duchu stoickiego umiarkowania, bez romantycznej egzaltacji czy modernistycznej poetyzacji rzeczywistości.

Cechą charakterystyczną tej twórczości są bardzo liczne odwołania do kultury starożytności, z którą Herbert wszedł w szczególnego rodzaju dialog. Wprowadzane do wierszy mitologiczne postaci i wydarzenia stały się niejako partnerami w dyskusji o problemie funkcjonowania zła w świecie, który poeta rozpatrywał przez pryzmat historii i jej wpływu na ewolucję człowieka. Przeszłość stanowiła tutaj pewien punkt odniesienia, bowiem poprzez jej analizę łatwiej było zrozumieć pewne mechanizmy niezmienne od wieków, bo wynikające z natury ludzkości; dzięki spojrzeniu w przeszłość można więc wyciągnąć rozmaite wnioski na temat teraźniejszości. Dla obiektywnej analizy problemu warunkiem koniecznym stała się demitologizacja panteonu starożytnych herosów, którzy dla Herberta nie stanowili nietykalnych świętości, ale – wprost przeciwnie – ich słabości i małostki doskonale służyły formowaniu się spostrzeżeń na temat moralności świata antycznego i współczesnego.

Szczególny związek z kulturą antyczną ma również twórczość eseistyczna Herberta, zwłaszcza wydany pośmiertnie tom „Labirynt nad morzem”, poświęcony niemal w całości kulturze i historii starożytnej Grecji. Jego narrator porzucił tutaj rolę bezkrytycznego podróżnika, jaką można było obserwować w tomach „Barbarzyńca w ogrodzie” czy „Martwa natura z wędzidłem”, decydując się na samotne „starcie” z monumentalnymi zabytkami i historią komentowaną we właściwy dla siebie sposób. Przeważa tutaj perspektywa, która zarysowała się bardzo wyraźnie w poezji Herberta: wielką politykę, sławne wojny i dokonania wiekopomnych herosów rozpatruje się nie z perspektywy zwycięzców, lecz pokonanych.