Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem” - reportaż nietypowy

„Zdążyć przed Panem Bogiem” to książka Hanny Krall opisująca wspomnienia Marka Edelmana, znanego lekarza i dowódcy powstania w getcie warszawskim w 1943 roku, a także uczestnika powstania warszawskiego. Krall przez trzy miesiące rozmawiała z Edelmanem, pretekstem do rozmowy była jego praca w zawodzie lekarza, ale potem autorka poruszyła temat powstania w getcie i generalnie życia w zamkniętym mieście warszawskich Żydów. Edelman tylko raz w życiu mówił o tym – było to tuż po wojnie, a jego relacja – szczera, nie opisująca bohaterstwa, ale codzienne, trudne życie – spotkała się z krytyką. Dlatego Edelman, jak sam mówi, zamilkł i przerwać milczenie zdecydował się dopiero po trzydziestu latach.

Książka Haliny Krall określana jest mianem nietypowego reportażu, bo wspomnienia Edelmana nie układają się w chronologii czasowej, nie są także ułożone w schemacie przyczynowo-skutkowym, tak jak powinno to być w klasycznym reportażu. Relacja bohatera jest szarpana i urywana, Edelman czasem denerwuje się, że musi tłumaczyć oczywiste jego zdaniem rzeczy, a i tak nikt go nie rozumie. Tak jest na przykład z epizodem w dużej sali na trzecim piętrze kamienicy, gdzie Żydzi schronili się przed wywózką. Było tam wiele osób, a we wnęce Ukraińcy gwałcili jakąś Żydówkę. I nikt nie zareagował. Edelman, który też tam był, również nic nie zrobił. Dla autorki książki, podobnie jak dla wielu ludzi współczesnych, fakt ten jest niezrozumiały. Jak można było nic nie zrobić? Edelman tłumaczy, że tak właśnie się stało, a zgwałcona kobieta przeżyła, ma rodzinę i jest dziś szczęśliwa. Opowieść o tym incydencie i brak reakcji na oczywistą przemoc więcej mówi o sytuacji w getcie niż tysiąc słów opisujących niedolę Żydów. Kto tego nie przeżył, nie zrozumie – zdaje się twierdzić Edelman.

Pewne części książki przypominają wywiad. Krall rozmawia z Edelmanem, pytając go o poszczególne wątki czy kwestie. Trzeba czytać powieść bardzo uważnie, bo w niektórych miejscach rozmowa urywa się przeradzając się w opowieść Marka lub opis. Wątki kończą się lub przekształcają w następne. Książka podzielona jest na części – poświęcone powstaniu oraz współczesności, czyli pracy Edelmana w szpitalu. Marek wspomina także o spotkaniach z amerykańskimi Żydami czy reakcji z zagranicy na jego wspomnienia z powstania. W tych fragmentach książka ma charakter osobistego wyznania głównego bohatera, najczęściej poświęconego wydarzeniom z przeszłości. W niektórych rozdziałach cytowana jest poezja Jurka Wilnera, jednego z powstańców i bojowników ŻOB.

Powyższe fragmenty nie zmieniają jednak opinii twierdzących, że „Zdążyć przed Panem Bogiem” jest nietypowym reportażem. Świadczy o tym usunięcie się w cień autorki, oszczędność środków artystycznych, jakimi wyrażane są stany emocjonalne bohaterów, obecność w relacji Edelmana autentycznych postaci i miejsc.