Cyprian Kamil Norwid „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie” - interpretacja i analiza utworu

Utwór „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie” bierze tytuł od pierwszych wersów wiersza. Kolejne zwroty rozpoczynają się analogiczną apostrofą do znanych i wybitnych ludzi, którzy miast uznania swych zasług doczekali się tylko niewdzięczności. Rozpoczęcie kolejnych strof anaforą, ukazuje powtarzalność historii, która nie ma litości dla jednostek wybijających się ponad przeciętność.

Konstrukcja wiersza wyraźnie dzieli się na trzy części. Pierwsza z nich liczy siedem strof, każda z nich poświęcona jest innej postaci i jej pośmiertnym losom. Jako pierwszy przywołany zostaje Sokrates. Słynny ateński filozof, nauczyciel m.in. Platona, autor słów: „wiem, że nic nie wiem”. Sokrates prowadził swe nauki na ateńskich ulicach, w miejscach publicznych wiódł dysputy z ludźmi możnymi, mającymi władzę, decydującymi o losie kraju. Ponieważ w tych rozmowach często odsłaniał ignorancję i inne słabości swych rozmówców, oskarżono go o obrazę moralności. Za to został skazany na karę śmierci. Jego nauka przetrwała głównie za sprawą jego uczniów i wkrótce stała się chlubą Aten. Kilka lat później Ateńczycy nie pomni na śmierć, którą zadali, wystawili filozofowi pomnik.

Podobny los ludzi wielkich ukazują kolejne strofy wiersza. Dante, wybitny włoski poeta, autor „Boskiej komedii” został wypędzony z rodzinnej Florencji z powodów politycznych, zmarł na obczyźnie obciążony wyrokiem śmierci. Napoleon, największy wódz w historii Francji, został zesłany na Elbę, a później wyspę św. Heleny. Kościuszko, dla Polaków postać wręcz symboliczna, wielki obrońca wolności w zmarł w Szwajcarii. Wszyscy wielcy ludzie wymienieni w pierwszej części utworu mają po kilka grobów. Ludzkość, która najpierw ich prześladowała, zgładziła, skazała na wygnanie czy śmierć, po latach stawia im pomniki i wznosi wiele grobów. Historia zatacza kręgi. Ostatnia strofa dotyczy Mickiewicza, ale pozostaje niedopowiedziana. Poeta rozpoczyna ją analogicznie jak poprzednie anaforą: „Coś ty uczynił ludziom Mickiewiczu”, ale nie dopowiada ciągu dalszego, który nasuwa się sam.

Druga część wiersza jest kontynuacją zwrotu do Mickiewicza. Norwid przewiduje jego przyszłe losy, zakłada, że podobnie jak inni wielcy ludzie nie zazna po śmierci spokoju, jego grób: „odemkną powtórnie”. Ci, którzy go pamiętają, ludzie jego pokolenia, nie potrafią go w pełni docenić, dopiero przyszłe pokolenia, które ujrzą w nim tylko poetę, wieszcza, zrozumieją jego talent i właściwie ocenią twórczość.

Trzecia część ma już charakter ogólnej refleksji wynikającej z przywołanych wcześniej przykładów. Dotyczy losu wybitnych jednostek, które za życia nie znajdują zrozumienia. Wybicie się ponad przeciętność na ogół budzi niechęć i wrogość ze strony owej przeciętności. Wielcy ludzie, choć wzbogacają ludzkość swą działalnością, nie mogą liczyć na wdzięczność współczesnych. Dopiero po śmierci, przyszłe pokolenia zdolne są docenić ich zasługi i oddać im należną cześć. To niewczesne uznanie zasług często też ma gorzki posmak, owocuje bowiem powstawaniem wielu grobów, co zdaniem autora jest równie krzywdzące, co pozbawienie grobu w ogóle.

W tym wierszu Norwid okazuje się profetą. Mickiewicz pochowany w Montmorency, kilkadziesiąt lat później został przeniesiony na Wawel. Podobny los czekał także autora wiersza. Norwid za życia nie został doceniony, jego twórczość przekraczała ramy znanej odbiorcom estetyki. Niewiele z jego dzieł zostało opublikowanych, jeszcze mniej doczekało się uznania, znaczna część została zniszczona. Poeta zmarł samotny w przytułku i pochowany na obczyźnie, na cmentarzu w Montmorency, dopiero po latach, kiedy odkryto jego geniusz, dokonano drugiego, symbolicznego pogrzebu, podczas którego grudka ziemi z jego grobu trafiła do Krypty Wieszczów Narodowych na Wawelu.

W wierszu „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie” przywołanie kilku historycznych faktów stanowi materiał do refleksji. Zabieg to u Norwida częsty. Tu wzmocniony przez zastosowanie anafory, która podkreśla powtarzalność pewnych sytuacji. Poeta przedstawia kolejne sylwetki wybitnych osób i los, jaki zgotowali im ludzie. Ważnym środkiem artystycznym decydującym o kształcie wiersza jest także pytanie retoryczne. Każda anafora jest tu jednocześnie pytaniem. Oczywiście pytania te nie znajdują odpowiedzi. Jest to pytanie o winę, której nie ma. Bohaterowie wiersza ponieśli niezasłużoną karę, pytania podkreślają tę niesprawiedliwość.