Dante „Boska komedia” - cechy średniowiecza i renesansu w „Boskiej komedii” Dantego

„Boska komedia” powstawała przez wiele lat, jednak zamyka się w ramach pierwszej połowy XIV wieku. Formalnie przynależy więc do epoki średniowiecza, choć owo przyporządkowanie nie jest jednoznaczne. Ramy czasowe okresów literackich są oczywiście płynne, wyznaczają je same utwory, a nie jakaś niezależna odgórna siła. I właśnie dzieło Dantego jest takim utworem, który zwiastuje przełom w literaturze. Fakt, że współistnieją w nim motywy i poglądy charakterystyczne dla średniowiecza i renesansu, świadczy o tym, iż literatura znajdowała się u progu nowej epoki. Przyjrzyjmy się więc bliżej tym znamionom czasów.

Typowe dla średniowiecznej literatury, a szerzej - całej ówczesnej działalności artystycznej było zacięcie dydaktyczne. Sztuka miała za zadanie pouczać. Pokazywać, jak należy właściwie żyć. Właściwie znaczy zaś pobożnie. To druga znamienna cecha tego okresu - religijność. Obie te właściwości są obecne w „Boskiej komedii”' jest ona i religijna, i dydaktyczna. Cała treść dotyczy wędrówki po zaświatach ściśle chrześcijańskich. Nie ma tu miejsca na ekumenizm. Wśród zbawionych znajdują się tylko ochrzczeni wyznawcy jedynego Boga. Mahomet został umieszczony w piekle, podobnie zresztą jak wszyscy, którzy podżegali do schizmy. Nawet czyste dusze starożytnych artystów nie trafiły do raju, choć nie ciążyły na nich ciężkie grzechy. Spotkał je los podobny do tego, jaki jest udziałem nieochrzczonych dzieci, a więc zajęli miejsce w przedsionku piekieł (tzw. limbus).

Z drugiej strony, mamy tu widoczny zachwyt nad kulturą antyczną. Dante swoim przewodnikiem czyni starożytnego poetę Wergiliusza. Także sam temat utworu zaczerpnięty jest od tego poety. Dante z upodobaniem przywołuje postacie mitologiczne. Oczywiście zdaje sobie sprawę, że to postacie fikcyjne, jego czytelnicy też o tym wiedzą, ale mitologia jest wielką skarbnicą ludzkich typów. Doskonale nadaje się do zilustrowania ludzkich namiętności. To właśnie owo częste odwoływanie się do kultury starożytnej tchnie już duchem renesansu.

Pisząc później o motywacji do napisania „Boskiej komedii”, Dante podaje dwa główne powody. Pierwszy to pragnienie uczczenia swej zmarłej ukochanej. Motyw to dość osobisty, nadaje dziełu indywidualny charakter i - jako taki - odpowiada raczej renesansowym kanonom. Watro zauważyć, że indywidualizm Dantego przejawia się na różne sposoby, choćby przez fakt uczynienia swego alter ego głównym bohaterem całej akcji. Raczej subiektywny punkt widzenia i oceny również jest czymś w literaturze nowym i świadczy o indywidualizmie piszącego (w średniowieczu twórca musiał pozostać anonimowy). Poeta pisze wszak o swoich uczuciach, o współczuciu czy radości. Z kolei druga przyczyna powstania utworu to typowy dla średniowiecza dydaktyzm.

W „Boskiej komedii” można odnaleźć liczne nawiązania do innych dzieł literackich. I tu również zaobserwujemy dwa rodzaje źródeł: te wskazujące na średniowieczną przynależność utworu, a także te nadające mu charakter odrodzeniowy. W „Boskiej komedii” znajdziemy wiele odniesień do Biblii, są to nawiązania do Starego Testamentu (postaci Salomona, Jozuego, Judy, Machabeusza), ale też np. do „Apokalipsy” św. Jana (wizyjność trzeciej części). Jednocześnie Dante zdradza fascynację sztuką starożytną, czerpie z Wergiliusza i oddaje hołd jego talentowi, powierzając mu w swym poemacie rolę mędrca.

Kolejnym argumentem na rzecz wieków średnich jest niepodważalna rola symboliki liczb. Jest to zabieg artystyczny charakterystyczny dla tej epoki, u Dantego doprowadzony do perfekcji. Idealna forma stu pieśni oparta na cyfrze trzy i jej wielokrotności (1+33+33+33), oznacza boski charakter dzieła. Z kolei o renesansowym duchu świadczy jego język. Dante napisał „Boską komedię” po włosku. W XIV nie była to zupełna nowość, jednak w kontekście całości dzieła zabieg ten nabiera znaczenia. Nadal bowiem językiem uświęconym była łacina, jako że funkcjonowała ona jako język liturgii i Kościoła. Większość poetów pisała po łacinie. Stosowanie języków narodowych można określić jako ekstrawagancję. Po włosku mówił gmin, ludzie wykształceni potrafili posługiwać się łaciną, co nie znaczy, że robili to na co dzień, ale poezja nie była sprawą codzienną. Tym bardziej znaczący wydaje się fakt, że Dante w tym języku napisał swoje największe dzieło, w którym nawet forma miała wyrażać boską doskonałość.