Stefan Żeromski „Wiatr od morza” - opracowanie

Powieść historyczna Stefana Żeromskiego „Wiatr od morza” (1922) zapewniła autorowi państwową nagrodę literacką. Dzieło to ma dość specyficzny charakter, ponieważ stanowi zapis dziejów Polski od czasów plemion Słowiańskich do epoki współczesnej autorowi. Historia ta jest oczywiście silnie zbeletryzowana. W początkowej części powieści w dużej mierze opiera się na mitach, legendach i podaniach.

Utwór podzielony jest na osiemnaście rozdziałów, spośród których niemalże każdy opowiada o istotnych wydarzeniach lub postaciach z historii Polski. Kunszt autora pozwala mu na dopasowanie stylistyki językowej do poszczególnych epok i historii, czasem wręcz zmienia się w gwarę, gdy wkłada go autor w usta opowiadających historie starców czy Kaszubów.

Wszystkie części książki połączone są jedną, bardzo szczególną postacią, przewijającą się przez powieść w mniej lub bardziej widoczny sposób. Jest to postać Smętka, którego scharakteryzujemy dalej.

Pierwszy rozdział książki opowiada o napadzie wikingów na wioskę słowiańskich osadników. Z wielką plastycznością opisuje autor nastrój ludzi Północy, którzy żeglują wiele dni i nocy w ciągłym napięciu i wysiłku, by wreszcie dotrzeć do kresu swej podóży. Opisuje ulgę, jaką przynoszą przyzwyczajonym do widoku morza oczom widoczne na wybrzeżu lasy i żyznej ziemi. Opisuje też miarowo narastającą w nich żądzę mordu i gwałtu na niewinnych Słowianach („dopadać mieczem dziadków struchlałych, jak prosięta zakłuwać dzieci, ciosem skracać płacz matek szpetnych, a hoże wlec za włosy”). Wikingowie przystają na propozycję wodza Słowian - wystawiają do walki swojego najmężniejszego wojownika przeciwko najlepszemu śmiałkowi z osady. Po przegranej Nordlinga rzucają się jednak do zdradzieckiej walki, której scena kończy pierwszy rozdział powieści w deszczu słowiańskich strzał i szumie morza.

Rozdział drugi przybliża czytelnikowi postać Smętka. Jest on początkowo ciemnowłosym łowcą, który jako bard Normanów przybył na słowiańską ziemię. Jednak w miarę rozwoju opowieści staje się Smętek duchem, siłą zła, diabłem. Żyje w lasach, polując na zwierzęta i siejąc zamęt wśród ludzi. Wedle ludowych (kaszubskich) podań, Smętek jest złośliwym demonem, którego zadaniem jest trapienie ludzi (postać podobna do angielskiego Puka, choć definitywnie bardziej zbrodnicza). Smętek swoimi czarami zmienia ludzi w wiedźmy i demony, urzeka dziewice i wciela się w ludzkie ciała, zmieniając je w strzygi i upiory. Pod postacią drapieżników trapi również leśne zwierzęta, razem z łowcami poluje na młode sarny i jelenie. Między ludźmi tworzy niezgodę, zasiewając w sercach młodych poczucie niezależności i pogardy wobec starych, będąc tym samym niejako motorem postępu.

Późniejsze rozdziały wspominają o takich postaciach jak św. Wojciech (głosiciel chrześcijaństwa), czy wielcy rycerze Zakonu Krzyżackiego. Powieść przestawia historię przemiany pogańskiego kraju Słowian w chrześcijańską Polskę, opisując metamorfozę kraju, dokonaną przede wszystkim za sprawą pruskich najeźdźców. Wspomina także o postaciach takich jak żeglarz Jan z Kolna czy Mikołaj Kopernik, których odkrycia znacząco wpłynęły na rozwój państwa. Historia przedstawiona przez Żeromskiego jest w wielkim stopniu wyidealizowana (pogański wódz Słowian zna mit Ozyrysa i Izydy).

Obecne są w utworze także opowieści o zabobonach i wierzeniach Słowian (czarny ogier-wyrocznia, który przepowiadał kapłanom rezultaty przyszłych wojen, opowieść o kobiecie uważanej powszechnie za czarownicę, która musiała zostać zgładzona za domniemane rzucanie klątw na bogobojnych mieszkanców swej wioski). W późniejszych rozdziałach pisze Żeromski o budowie stoczni oraz opowiada dzieje Otto von Arffberga - naładowaną erotyzmem relację pomiędzy nim a jego bratową-wdową. Wszystkie te historie wspominają o postaci Smętka jako motor działań ludzkich i katalizator negatywnych emocji.

Ostatni rozdział powieści znów bezpośrednio koncentruje się na Smętku, który tym razem jawi sie jako ciemnowłoscy anglofil z czasów po I wojnie światowej w podróży do Anglii, rozmawiający ze spotkanym na statku Niemcem. Niemiec jest wyraźnie uprzedzony do Polaków, których traktuje jak ludzi gorszego rodzaju, którzy zagrabili tereny należące się słusznie Germanom (wybrzeże). Wylicza dobrodziejstwa, których nie zakosztowaliby Słowianie gdyby nie wpływy Niemiec. Smętek bawi się tą rozmową, odpierając wiele z zarzutów towarzysza i diabelsko znikając, „przepadając jak widmo”, gdy tylko słyszy pianie kura o północy.

„Wiatr od morza” opowiada przede wszystkim o relacjach Polsko-Niemieckich - od samego ich początku aż do czasów współczesnych Żeromskiemu.