Stefan Żeromski „Syzyfowe prace” - charakterystyka środowiska klerykowskiego

Środowisko skupione wokół klerykowskiego gimnazjum w powieści Stefana Żeromskiego to krąg rusofilów, zdecydowanych służyć moskiewskiej władzy oraz zastraszonych Polaków poddających się narzuconym z zewnątrz regułom. Gimnazjum w Klerykowie to naturalnie także uczniowie – tych również można podzielić na fascynatów Rosji i wytrwałych patriotów, choć z czasem podział ten ulegnie przesunięciu.

Do grupy rodowitych Rosjan oraz tych, którzy wyraźnie sympatyzują z zaborcą, należy zaliczyć inspektora Zabielskiego, dyrektora Kriestoobriadnikowa, rusycystę Ozjerskija oraz Majewskiego. Polacy, którzy pracują dla rusyfikatorów wbrew swoim wewnętrznym przekonaniom, to: profesor Leim, polonista Sztetter, profesor Nogacki. Patriotą od początku do końca można, spośród uczniów, nazwać Bernarda Zygiera i Andrzeja Radka, pozostali chłopcy zaś, w tym Marcin Borowicz, przechodzą przemianę z wiernych, bo półświadomych potencjalnych Rosjan, w pełni świadomych obywateli Polski (mimo że nie istniała ona jako państwo).

Profesor Leim znaczył niegdyś wiele w środowisku naukowym, był najbardziej cenionym nauczycielem, dostawał pod opiekę najwyższe klasy z najzdolniejszymi uczniami. Uczył historii, łaciny i greki oraz języka niemieckiego. Jego żona była Polką, w tym też duchu wychował swoje dzieci; kultywował polską tradycję, jego biblioteczka pękała w szwach od polskich książek. Niestety po przekształceniu szkoły w gimnazjum rosyjskie został zdegradowany do roli nauczyciela łaciny w pierwszych klasach. Obecnie jest pośmiewiskiem zarówno dla grona pedagogicznego, jak i uczniów, naśmiewających się z jego ubioru, nakrycia głowy, wieku. Jedyne, co wyróżnia go i przynosi mu jako taki respekt, to restrykcyjne przestrzeganie zakazu używania polskiej mowy – to przez niego Marcin zostaje ukarany dwugodzinną kozą.

Podobną postawę prezentuje polonista. Sztetter nie potrafi, a może nie chce prowadzić lekcji języka polskiego z prawdziwego zdarzenia. Na zajęciach uczniowie przysypiają, nudzą się lub bawią; jeśli czytają jakiekolwiek teksty, są to zazwyczaj tłumaczenia. Nauczyciel drży o swoją posadę, więc gdy Zygier pojawia się ze swoją płomienną recytacją „Reduty Ordona”, Sztetter nakazuje mu milczenie. Wzruszony – milknie, po jego policzkach spływają rzęsiste łzy.

Przybyli do Klerykowa nauczyciele rosyjscy przywożą ze sobą zaostrzenie polityki antypolskiej. Wprowadzony zostaje absolutny zakaz mówienia po polsku, zarówno publicznie, jak i w prywatnych rozmowach. Z teatru znikają polskie przedstawiania, w miejsce których pojawiają się wątpliwej jakości sztuki rosyjskojęzyczne. Uczniowie są szpiegowani, surowo karani – nie wolno im czytać i posiadać książek o treściach patriotycznych lub narodowowyzwoleńczych. Inspektor Zabielski pilnie obserwuje każdego chłopca, który jak Marcin przychodzi do teatru. Wystawia go pozostałym jako przykład wzorowego ucznia, bierze pod opiekę, staje się dla chłopca mistrzem.

Nauczyciel rosyjskiego z kolei to „zakała” placówki oświaty rosyjskiej – nie radzi sobie z dorastającą młodzieżą, nie umie utrzymać dyscypliny na lekcjach, które boi się prowadzić. Dysponuje dużą wiedzą i takąż wrażliwością, nie zyskuje jednak szacunku, jest przedmiotem powszechnych drwin, zwłaszcza ze względu na swoje roztargnienie. Na uwagę największą zasługuje inny nauczyciel rosyjskiego – Majakowski. Jest on Polakiem, który zaprzedał duszę władzom rosyjskim. Szpieguje i donosi – to jego Borowicz wyzywa i obrzuca błotem w drodze do Gontali. Sprzedawczyk, kolaborant, łapówkarz.

W środowisku o określonym zabarwieniu politycznym, zwłaszcza jeśli jest to jedyne, znane od dzieciństwa otoczenie, trudno wyrosnąć na samodzielnie myślącego opozycjonistę. Udaje się to nielicznym: Zygierowi, Borowiczowi, Radkowi. Skrajnie rusofilskie wychowanie dało im podstawy, aby poznać metody wroga i móc skutecznie z nim walczyć. W powieści walczy tak naprawdę tylko Zygier, pozostali muszą dojrzeć. Zakończenie utworu wskazuje jednak, że są gotowi, że nawet tak skutecznie prowadzona działalność rusyfikacyjna, jaka miała miejsce w Klerykowie, jest bezskuteczna wobec prawdziwej miłości do ojczyzny.