Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Anioł Pański” - interpretacja, opracowanie

Wiersz „Anioł Pański” powstał w 1898 roku i został włączony do III tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, stając się jednym z najpopularniejszych utworów młodopolskiego poety. Tytuł oraz motyw przewodni utworu odnoszą się do odmawianej do dzisiaj modlitwy „Anioł Pański”. Kiedyś ludność przestrzegała odmawiania jej i przerywała prace o wyznaczonych godzinach rano, w południe i wieczorem, by oddać szacunek Bogu.

Przerwa-Tetmajer jest mistrzem budowania nastroju. Potrafi on oddać spokojne letnie południe w leśnej gęstwinie („W lesie”), ciężki, namiętny nastrój alkowy („Lubię, kiedy kobieta...”) czy dekadencką atmosferę pesymizmu („Nie wierzę w nic”). W omawianym wierszu poeta stawia na melancholię, której nastrój uzyskuje przede wszystkim poprzez umiejętnie budowany krajobraz. Opis przedstawia nam spersonifikowane uczucia, które są „odpowiedzialne” za nastrój smutku i zadumy panujący w wierszu. Pojawia się więc „Osmętnica”, która kojarzy się z jakimś przedchrześcijańskim bóstwem, które swoim przyjściem zmienia krajobraz świata na smutny i ponury: „Idzie po polach, smutek sieje (...)”, „(...) cień, zasępienie od niej wieje,/ włóczą się za nią żal, tęsknica (...)”. Towarzyszą jej mgły, szron i trzęsawiska. Po swojej wędrówce polnymi bezdrożami przystaje nad grobem młodej dziewczyny i popada w zadumę przyglądając się światu.

Ten obrazek oddzielony jest od następnego formułką pochodzącą z modlitwy „Anioł Pański”. Kolejna scena rozgrywa się przy rzece, która także wydaje się tajemnicza: „A coś w niej wzdycha, coś zawodzi,/ Coś w niej się skarży, coś tak żali (...)”. Pojawia się refleksja na temat nieuchronnego upływu czasu, który nie wraca tak samo jak woda, która „(...) przepada kędyś w mórz głębinie”. Dalsza scena przedstawia snujący się ponad domami siwy dym i zapadającą powoli noc. Po oddzieleniu refrenem „Na Anioł Pański biją dzwony...” ukazuje się nam wreszcie jakaś postać. Nie nazwana jest jednak człowiekiem, tylko „duszą”, co uświadamia nam, iż będziemy mieć do czynienia z duchowym aspektem owego problemu.

Istotnie, przymiotniki ją określające, nie pozostawiają złudzeń co do jej stanu: jest „samotna”, włóczy się „z ogromną skargą i rozpaczą”, „idzie jak widmo potępione”. Wiemy, iż targa nią ogromny ból, jednak powód nie jest sprecyzowany. Być może rozpacz ma jakiś związek ze wspomnianą wcześniej zmarłą dziewczyną. Żadna chata nie chce tej tajemniczej postaci przyjąć pod swoją strzechę, nikt nie chce jej udzielić wsparcia, musiała narazić się więc pospolitym ludziom lub popełnić jakiś zasługujący na potępienie czyn. Przypomina ona Żyda Wiecznego Tułacza, który także przemierzał świat nigdzie nie znajdując odpoczynku.

Można stwierdzić, iż obok jawnie religijnych wstawek funkcjonuje pogański poziom wiersza, który rozłamuje jego pozornie chrześcijańską konwencję. Mamy jakąś Osmętnicę, która kojarzy się z nieprzyjaznymi bożkami słowiańskimi, jak np. Południca, mamy pełne tajemniczego poruszenia strumyki, z których – odnosimy wrażenie – zaraz wyskoczą wodniki, mamy wieś i przesądną ludność. Wszystko składa się na obrazek dualistycznego spojrzenia na świat, w którym pradawne wierzenia łączą się z katolicyzmem. Oczywiście, gadająca rzeka i Osmętnica mogą być też jedynie specyficznymi środkami poetyckimi personifikującymi uczucia i emocje.

Faktem jest, iż wiersz swoim monotonnym rytmem i opartą na paralelizmach budową sprawia wrażenie jednostajnego kołysania. Nierówne strofy składają się z dziewięciozgłoskowych wersów, w których rymy mają układ abaab. Utwór nie pokazuje wprost, ale plastycznymi obrazami sugeruje nastrój smutku, żalu i przemijania, co pozostaje zbieżne z charakterystycznymi dla modernizmu tematami.