Narcyza Żmichowska - biografia, życiorys

Polska literatura przełomu XIX i XX wieku nie może poszczycić się prężnym ruchem feministycznym, jaki panował np. w Anglii. Polska jako kraj, gdzie patriarchalna tradycja była mocno zakorzeniona, nie akceptowała żadnych przejawów chęci kobiet do walki o swoje prawa, a tym bardziej do ich dominacji

Jedną z pierwszych feministek była właśnie Narcyza Żmichowska. Nie zajmowała się ona jednak wyłącznie skandowaniem prokobiecych haseł oraz manifestowaniem przed budynkami urzędów publicznych. Była także gruntownie wykształconą kobietą, znaną pisarką i poetką. Żmichowska urodziła się w 1819 roku i bardzo szybko została osierocona, gdyż jej matka umarła kilka dni po porodzie. Dziewczynką zajmowała się przez jakiś czas dalsza rodzina. Mimo iż Narcyza nie pochodziła z wybitnie bogatej rodziny, zdołała odebrać solidne wykształcenie.

Jedną z jej nauczycielek była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa – literatka, społecznik i pedagog. To ona była twórczynią pierwszego polskiego czasopisma dla dzieci, pisała także powieści i opowiastki dla najmłodszych, których wydawaniem później się zajmowała. Była kobietą o szerokich horyzontach myślowych, cechowała się głębokim humanizmem oraz żądzą wiedzy, które to przymioty starała się przekazać swoim podopiecznym, w tym Narcyzie Żmichowskiej. Zapał młodej uczennicy był tak duży, że w krótkim czasie zdołała opanować wiadomości z wielu dziedzin i stać się guwernantką w rodzinie Zamoyskich, którzy byli jednym z najznamienitszych rodów szlacheckich w Polsce.

Jednak jej edukacja nie ograniczała się do studiów jedynie w Polsce. Razem z rodziną Zamoyskich wyjechała do Paryża, gdzie za namową spotkanego tam brata postanowiła poszerzać swoją wiedzę w tamtejszej Biblioteque Nationale. Dzięki jego zachętom Żmichowska chodziła także na wykłady Akademii Francuskiej, co czyni z niej jedną z pierwszych kobiet, które dostąpiły tego zaszczytu. W Paryżu Żmichowska poznała całkiem odmienny sposób bycia kobiet, które pozwalały sobie na o wiele więcej niż te w Polsce. Za ich przykładem Żmichowska także mówiła to, co myślała, nie zważała na konwenanse i utarte schematy zachowań. Paliła publicznie cygara, co było zakazane kobietom w tamtych czasach.

Wiadomo także o skłonnościach lesbijskich Żmichowskiej, którym dawała wyraz w swoich listach do przyjaciółek. Fakt ten był przez lata bardzo mocno skrywany, gdyż reputacja pisarki uległaby dzięki temu znacznemu nadwyrężeniu. Wszystkie listy były mocno cenzurowane zarówno ze względu na skandal, którego główną bohaterką mogła być Żmichowska, jak i dobro jej samej, gdyż publiczne przyznane się do swojej orientacji homoseksualnej mogło znacząco utrudnić jej dalszą karierę literacką, a także nałożyć na nią publiczne piętno.

Jedynie Tadeusz Boy-Żeleński zdecydował się wydać niecenzurowane listy Żmichowskiej. Istnieje nawet pogląd, iż pisarka zawarła własną postać w swej najsłynniejszej powieści pt.: „Poganka”. Nie znajduje się ona pod postacią żadnej z kobiecych bohaterek, ale pod postacią mężczyzny. Jest to jednak jedynie sugestia i jedna z możliwych interpretacji, nie trzeba więc traktować jej jako wyroczni.

Żmichowska dużo publikowała: w piśmie „Pielgrzym” oraz „Przegląd Naukowy”. Dzięki wiedzy zdobytej w Paryżu została guwernantką w kilku bogatych domach, zawarła także liczne znajomości w Warszawie, gdzie poznała grono najbardziej znanych ówczesnych intelektualistów. Wart wspomnienia jest także fakt, iż Żmichowska była założycielką grupy „Entuzjastek”, która działała przez dwadzieścia lat poczynając od 1830 roku. Warszawskie stowarzyszenie było pierwszą grupą feministyczną skupiającą kobiety, które przeciwstawiały się dominacji mężczyzn zauważalnej w każdej sferze życia publicznego. „Entuzjastki” działały na polu społecznym, edukacyjnym oraz literackim, brały także czynny udział w działaniach konspiracyjnych. Uważały, ze głównymi celami kobiet jest samorealizacja, która nie może obyć się bez niezależności finansowej oraz wolnego dostępu do powszechnej edukacji zarówno na poziomie podstawowym, jak i wyższym.

Kobiety zgrupowane wokół Narcyzy Żmichowskiej to także: Bibianna Moraczewska, Faustyna Morzycka czy Wiktoria Lewicka. Wiązały je zarówno stosunki przyjacielskie, jak i miłosne. Program „Entuzjastek” starał się propagować zerwanie z tradycyjnym modelem kształcenia młodych dziewcząt, które miały być przygotowywane jedynie do roli matek i żon, a rozszerzać koncepcję kobiety szeroko wykształconej w różnych dziedzinach wiedzy.

Narcyza Żmichowska wiele razy zmieniała miejsce swego zamieszkania. Z Łomży przeniosła się do Rzeczycy, później przebywała w Wielkopolsce i w Warszawie. Przez całe życie prowadziła działania edukacyjne, które czasem były nielegalne. Działając w konspiracji kolportowała ulotki i sprzeciwiała się germanizacji. Za swą działalność została pojmana i uwięziona w areszcie domowym. Pod koniec życia ponownie wyjechała do Francji, gdzie studiowała na Sorbonie. Zmarła w Warszawie w 1876 roku.

Żmichowska jest doceniana przede wszystkim za swój wkład w uświadamianie społeczeństwa co do roli, potrzeb i problemów kobiet. Jej głównym celem było takie przekształcenie systemu edukacyjnego, które nie skazywałoby młodych kobiet na nieuniknioną podległość względem swoich mężów. Z tego względu propagowała konieczność nauczania kobiet ze wszystkich warstw społecznych.

Proponowała dwa modele nauczania. Jeden miał być przez przeznaczony dla dziewcząt, które pragną żyć przy boku swych mężów jako żony i matki. Wtedy ich edukacja obejmowałaby przede wszystkim kwestie gospodarskie. Drugi model skierowany był ku dziewczętom uzdolnionym, mające zainteresowania związane z nauką – wtedy ich edukacja miała być rozszerzona o przedmioty z bardziej specjalistycznych dziedzin.

Żmichowska namawiała jednak, aby każda dziewczyna niezależnie od wybranej drogi życiowej, posiadała choćby minimum koniecznej wiedzy z podstawowych dziedzin, takich jak: geografia, biologia, historia, matematyka, języki obce.

Żmichowska była także gorącą patriotką, co da się zauważyć choćby poprzez jej działalność konspiracyjną i antygermańską. Była świadoma, jak ważną wartością dla kształtowania się poczucia przynależności narodowej jest język polski, dlatego propagowała jego nauczanie. Także znajomość dziejów kraju uważała za nieodłączny składnik edukacji. Jej koncepcje edukacyjne i wychowawcze oparte były przede wszystkim na patriotyzmie.

Nie należy zapominać o Żmichowskiej jako pisarce. Jej najsłynniejsza powieść pt.: „Poganka” powstała w latach 40. XIX wieku w Rzeczycy. Jest to książka, której nie można zaklasyfikować do któregokolwiek z gatunków literackich, gdyż zawiera w sobie elementy zarówno moralitetu, jak i powieści fantastycznej oraz psychologicznej, jak i eseju. Zawiera wiele motywów, które pozwalają na rozpatrywanie jej jako odpowiedzi bądź polemiki z tezami romantyków.

Ważnym elementem w „Pogance” jest także kwestia wagi miłości oraz moralności. Dylematy dotyczące wolności oraz samorealizacji przeplatają się z kwestiami dotyczącymi sporów między społeczeństwem i jednostką. Powieść nie posiada konkretnej tezy, która zostaje zaprzeczona bądź potwierdzona, ale jest zbiorem luźnych rozważań, które zostają podane przez autorkę pod rozwagę czytelnikowi.

Inne dzieła Żmichowskiej to m.in.: „Książka pamiątek”, „Dwoiste życie”, „Czy to powieść?”, „Biała róża”, „Wykład nauk przeznaczonych do pomocy w domowym wychowaniu panien”, „Pewność”.